دو ماه از اعلام خروج یک جانبه آمریکا از برجام می‌گذرد و تا یک ماه دیگر اولین دور از تحریم‌های آمریکا علیه ایران در پایان مهلت 90 روزه و در اوایل آبان، تحریم‌های 180 روزه اجرا خواهد شد. التهاب ناشی از احتمال خروج آمریکا از برجام در بیش از شش ماه گذشته و حتی قبل از اعلام رسمی خروج از برجام، فضای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی ایران را متاثر کرد و در برخی موارد مشکلاتی را هم پدید آورد. هم‌زمان با تشدید این فضا بعد از اعلام خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در اردیبهشت ماه سال جاری، ایران و کشورهای باقی‌مانده در برجام برای حفظ این توافق با جدیت تلاش کردند و مذاکراتی در این دو ماه در سطوح مختلف کارشناسی، سیاسی انجام شد. با وجود این‌که ایران از ابتدا تاکید کرده بود مذاکرات بر سر چگونگی حفظ برجام نمی‌تواند بیش از چند هفته به طول انجامد اما مذاکرات در مرحله نخست حدود هشت هفته به طول انجامید و در نهایت در حالی که به نظر می‌آمد در 15 تیرماه نتیجه نهایی مذاکرات اعلام خواهد شد و از نقشه راه این کشورها برای حفظ برجام و تامین خواست‌های ایران رونمایی می‌شود، دو طرف در بیانیه‌ پایانی و مشترک ضمن اعلام این‌که مذاکرات هم‌چنان در سطح کارشناسی ادامه می‌یابد، صرفا به بیان مواضع کلی دو ماه گذشته و کلیات و سرفصل‌هایی از آنچه بر سر آن مذاکره کرده‌اند، پرداختند.

در حالی که وزیر خارجه کشورمان پس از نشست وین تقریبا راضی از مذاکرات خارج شد و از دریافت و شروع اجرای اقدامات و تعهدات اروپایی‌ها از این پس خبر می‌داد اما حسن روحانی رییس‌جمهوری کشورمان یک روز قبل از نشست وزیران خارجه ضمن دریافت بسته و مطالعه آن از ناکافی و غیردقیق بودن برخی از اقدامات و تضمین‌ها شکایت کرد و اظهار امیدواری کرده بود تا گفت‌وگوهای جدی‌تری بر سر موارد مدنظر ایران در نشست وزیران خارجه ایران و 1+4 انجام شود.

از این رو با توجه به بیانیه مشترک و اظهارات وزیر خارجه کشورمان در وین، می‌توان این‌طور استنباط کرد که: اول، بسته اقتصادی اروپایی‌ها دریافت شده است. دوم، اجرای بسته از روز 15 تیرماه آغاز شده است. سوم ایران با وجود انتقادات به بسته آن را قابل اجرا می‌داند و امیدوار است در مسیر اجرا، بخش‌هایی را اصلاح کند. چهارم، مذاکرات هم‌چنان به لحاظ محتوایی و شکلی در سطوح کارشناسی و سیاسی تا قبل از اجرای تحریم‌های آمریکا (کمتر از یک ماه دیگر) ادامه دارد.

با وجود این‌که ایران هنوز به طور رسمی و صریح از موافقت یا مخالفت خود با راهکارها و پیشنهادات 1+4 سخنی نگفته است اما اظهارات ظریف در وین تلویحا حاکی از موافقت ایران با کلیات پیشنهادات است و این‌که در چند مورد مدنظر ایران مذاکرات برای رسیدن به نتیجه نهایی در روند اجرا ادامه خواهد داشت. به نوعی می‌توان گفت توافق ایران و 1+4 همانند اصل توافق هسته‌ای، یک دوره آزمایشی و آماده سازی برای اجرای تعهدات دارد که اکنون در این مرحله قرار گرفته‌ایم، با این تفاوت که این بار اتحادیه اروپا با هدایت سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان و روسیه و چین باید برای اجرای تعهداتشان اقدام کنند و درباره ایران باید گفت، همین که ایران دست به هیچ چیز (تاسیسات و فعالیت‌های هسته‌ای‌اش) نزند کافی است.

بسیاری از کارشناسان نیز در این‌ رابطه معتقدند، تصمیم برای ادامه مذاکرات تا رسیدن به چارچوبی مرضی الطرفین و قابل قبول، نشان‌دهنده رضایت‌بخش و مثبت بودن مذاکرات، بسته اروپا و نگاه ایران برای حفظ برجام با شرایط فعلی است و تهدیدات و انتقادات رییس‌جمهوری قبل از نشست کمیسیون مشترک در وین بیش‌تر در جهت کسب امتیاز و تحقق حداکثری خواست‌های ایران برای ماندن در برجام و سرعت دادن به این روند بوده است.

ایران به شیوه مذاکرات هسته‌ای که از سال 92 شروع شد و حتی در مذاکرات مربوط به تدوین قطعنامه 2231 نیز حاکم بود، در مذاکرات مربوط به نجات برجام که در دو ماه گذشته دنبال شده است، عمل کرد و از نزدیک در جریان جزییات کار و مذاکرات کارشناسی اروپایی‌ها با یکدیگر و با دیگر کشورهای عضو قرار داشت و مورد مشاوره و نظرخواهی نیز قرار گرفت تا مبادا در نهایت بسته‌ای ارایه شود که ایران از دیدن آن غافلگیر شود.

این روش مذاکره از نزدیک و درهم‌ تنیده از نقاط قوت دیپلماسی حسن روحانی و دستگاه سیاست خارجی و یکی از مهم‌ترین دلایل ثمربخش بودن مذاکرات هسته‌ای از سال 92 تا کنون بوده است. بنا بر این، این‌گونه نبوده است که ایران از محتوای بسته پیشنهادی اقتصادی اروپایی‌ها و نقطه نظرات دیگر کشورها با جزییات مطلع نبوده باشد. شاید بیش از همه افکار عمومی و رسانه‌های جمعی بودند که انتظار داشتند به زودی از راهکارهای حفظ برجام بدون آمریکا، رونمایی شود.

ظریف در گفت‌وگو با خبرنگاران ایرانی در پایان نشست وزیران خارجه در وین ضمن تایید دریافت بسته اقتصادی اروپایی‌ها در تهران و دو روز قبل از آن نشست از ورود به مرحله اجرای این بسته خبر داد و گفت: الان باید وارد مرحله اجرا شویم. آن‌چه به عنوان تعهد و اقدامات مطرح شده، باید اجرایی شود تا ببینیم آیا منافعش را می‌بریم یا خیر. وزیر امور خارجه کشورمان حتی در اظهاراتش به روشنی به بخش اقتصادی دولتی و خصوصی ایران این پیام را داد که "این یک پیام بسیار مهم به جامعه اقتصادی ماست؛ با اطمینان به آینده برای سازندگی کشور حرکت کنند.

وی گفت که بر اساس پیش‌بینی‌ها در مرحله اول فرصت برای عملیاتی کردن تعهدات می‌دهیم تا آنها را در مرحله اجرا ببینیم، ضمن این که اقدامات خودمان را هم در نظر داریم که اگر اقدام نکردند ما اقدام کنیم. ظریف تاکید کرد: بر اساس آنچه که اعلام شده (بسته اقتصادی اروپایی‌ها) قوانین مسدود کننده اروپا باید تا قبل از اجرایی شدن تحریم‌های آمریکا (احتمالا منظور تحریم‌هایی که بعد از 90 روز از اعلام خروج ترامپ عملیاتی می‌شود) اجرایی شود.

رییس دستگاه دیپلماسی هم‌چنین به این مساله در سخنانش اشاره کرد که بسته ارائه شده قابل اجرا هست اما کافی و دقیق نیست و امروز برخی نکاتی که در بسته نبود در بیانیه دیده شد و تعهد سیاسی و حقوقی کشورهای عضو برای عملیاتی کردن نکات باقی مانده در بسته دیده شده است.

با این حال مشخص نیست تعهدات سیاسی و حقوقی اروپایی‌ها در بیانیه پایانی وین که بسیار مبهم نیز هستند، به گفته ظریف کفایت آنچه در بسته نیامده است را می‌کند یا خیر و آیا این تعهدات قرار است در سطح بیانیه بمانند یا به متن توافق جدید ایران و 1+4 برای نجات برجام اضافه خواهد شد.

هم‌زمان با لغو بسیاری از قراردادهای مهم مالی، تجاری، نفتی و غیره کشورهای مختلف با ایران که این روزها به سرعت تحت تاثیر بازگشت تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا علیه ایران انجام می‌شود، اقداماتی از سوی اروپا برای تعامل با ایران البته نه در سطح گسترده بلکه در سطوح معمول و محدود در حال انجام است. می‌توان گفت در عمل اروپایی‌ها اقدامات خود برای تامین منافع اقتصادی ایران بر اساس آنچه مقامات عالی رتبه کشورمان به طور علنی و نیز در مذاکرات سیاسی مطرح کرده‌اند را آغاز کرده‌اند اما ایران تصمیم دارد عملیاتی شدن وعده و وعیدهای اروپایی‌ها را در روند اجرا مشاهده کند.

در چند هفته گذشته به ویژه پس از کمیسیون مشترک برجام در وین، اخباری امیدبخش اعلام شد که روزنه‌هایی از امید را برای جامعه اقتصادی ایران ایجاد کرد. وزیر دارایی آلمان در گفت‌وگو با روزنامه بیلد درخواست ایران برای انتقال ۳۰۰ میلیون یورو پول نقد از این کشور به مقصد تهران را تأیید کرد و گفت که هم اکنون، سازمان‌های نظارتی مالی در حال بررسی این درخواست هستند، چراکه تمام نقل و انتقالات بزرگ پول از سوی کشورهایی که احتمال حمایت آنها از تروریسم و پولشویی وجود دارد، همین رویه را طی می‌کنند.

بنا بر گزارش این روزنامه، ایران خواستار برداشت این پول از حساب‌های دولتی خود در بانک تجارتی ایران ـ اروپا از شعبه شهر هامبورگ آلمان است. به دلیل تحریم‌های مالی یک‌جانبه آمریکا علیه جمهوری اسلامی دولت ایران خواستار برداشت این مبلغ و انتقال آن به صورت نقد و با هواپیما به داخل کشور است.

هم‌چنین چندی پیش پارلمان اروپا طرحی را تأیید کرد که به موجب آن «بانک سرمایه‌گذاری اروپا» می‌تواند با ایران تجارت کند. این در حالی بود که هم‌زمان با این تصمیم، پارلمان اروپا طرح دیگری که از سوی قانونگذاران راست‌گرا برای محدود کردن معامله این بانک با ایران مطرح شده بود را با قطعیت رد کرد.

تعهدات و اقداماتی که تاکنون اروپا برای حفظ برجام انجام داده نشان می‌دهد، دو طرف در تلاش برای باقی نگه داشتن روزنه‌ها و کورسوهایی از امید هستند. اروپا دست به ایجاد نهادها و بانک‌ها و قوانین جدید و غیره برای استمرار همکاری با ایران زده و ایران تلاش دارد تا مهم‌ترین خواست‌های اقتصادی و بانکی و نفتی‌اش را حداقل از این مسیر تامین کند.

ایران به خوبی می‌داند که بر هم خوردن برجام چیزی جز، ریختن بنزین به آتش دشمنی و تنش آمریکا، اسراییل و سعودی و هم‌پیمانان منطقه‌ای‌اش نیست و علاوه بر این این اقدام کشورهای اروپایی و روسیه و چین را ناگزیر از همراهی با آمریکا علیه ایران خواهد کرد. اینها تنها دو دلیل از دهها دلیلی است که ضرورت حفظ برجام میان ایران و 1+4 را ترسیم می‌کند.

از طرفی اروپا از منظر حفظ پرستیز در برابر گردن‌کشی ترامپ در اروپا و دیگر نقاط و مجامع بین‌المللی و نیز حفظ امنیت در منطقه و خاورمیانه برای سرریز شدن بحران‌ها به کشورهایشان و دادن پیامی قاطع به ترامپ در حمایت از دیپلماسی و مذاکره و نه یک‌جانبه‌گرایی مسیر تعامل با ایران را در برجام انتخاب کرده است. با این حال برخی بر این اعتقادند که اروپایی‌ها بیش از آنکه در عمل اقدامی موثر بتوانند انجام دهند به وقت کشی و انجام برخی اقدامات در راستای پشتیبانی روانی برای حمایت از مذاکرات می‌پردازند.

نه اروپا، نه ایران هیچ قول قطعی را به یکدیگر درباره ادامه اجرای برجام به هر قیمت و با هر شرایطی نداده‌اند و هر دو طرف آلترناتیوها و واکنش‌های احتمالی لازم را به هر نوع اقدام غیربرجامی از سوی یکدیگر برای خود محفوظ نگه‌ داشته‌اند. با این حال عقل سیاسی در دو سوی مذاکرات از تلاش برای ادامه مسیر مذاکرات و چانه‌زنی تا رسیدن به حد وسطی از خواست‌ها و امکانات حکایت دارد.