نفت هرچه گران‌تر، گذران امور (بدون توجه به توسعه پایدار) آسان‌تر. با این حال، منافع سیاسی برخی اعضا، آنان را تشویق به بالا نگه داشتن عرضه می‌کند. بشکه‌های نفت اوپک که در دوره‌ای رویایی اعداد سه رقمی جلوی قیمت خود می‌دیدند، این روزها از کف ٢٠١٦ فاصله‌ای قابل توجه گرفته‌اند، اما هنوز عطش دسته‌ای از اوپکی‌ها را فروننشانده‌اند. اینجاست که هم مرور روند سال‌های گذشته قیمت نفت اوپک جالب می‌نماید و هم پرداختن به درجه اهمیت این سازمان در تعیین مسیر شاخص‌های جهانی و هم البته نگاهی به روند پیش رو.

از یک دلار

اوپک در نخستین سال شکل گرفتنش، سال ١٩٦٠ میلادی، متوسط قیمت ١,٦٣ دلار را تجربه کرد. ٥ کشور عضوی که در بغداد سازمان را شکل دادند، حالا ١٠ همراه دیگر هم دارند که حدود ٤٤ درصد از تولید نفت و حدود ٨١ درصد از ذخایر اثبات شده نفتی دنیا را در اختیار دارند. از سال ١٩٦٠ تا سال ١٩٧٣، قیمت متوسط بشکه‌های نفت اوپک از مرز ٢ دلار گذر نکرد، اما در این سال متوسط بها به ٢,٧ دلار رسید. بحران نفتی‌ای که در این سال به واسطه تحریم از سوی کشورهای عربی شکل گرفت، متوسط قیمت را در سال ١٩٧٤ به ١١ دلار رساند که در آن زمان باورنکردنی بود. اما ١١ دلار کجا و ١٠٩ دلار کجا؟ متوسط بهای نفت اوپک در سال ٢٠١٢ به ١٠٩.٤٥ دلار رسید. در واقع، سه سال ٢٠١١، ٢٠١٢ و ٢٠١٣ شاهد متوسط قیمت‌های بالای ١٠٠ دلار بودند. اما سال ٢٠١٥ سال بسیار بدی برای نفت جهانی و نفت اوپک بود. متوسط قیمت در این سال به ٤٩.٤٩ دلار سقوط کرد و سال بعد به ٤٠.٦٨ دلار رسید. سال ٢٠١٧ روند بازارها اصلاح شد تا متوسط قیمت از مرز مقاومتی ٥٠ دلار گذر کند و به ٥٢.٥١ دلار برسد. سال ٢٠١٨ اما سال بدی برای طلای سیاه نبوده است.

نفت بیست هجده

متوسط قیمت نفت اوپک در آخرین ماه سال گذشته میلادی تا ٦٢,٦ دلار ارتقا پیدا کرد. این بالاترین متوسط ماهانه از ژوئن ٢٠١٥ بود. به این ترتیب با اصلاح روند در سال ٢٠١٧ و پایان صعودی سال، امید به سال جدید افزایش پیدا کرد. ژانویه نفت ٦٦.٨٥ دلاری اوپک را به خود دید. این پنجمین ماه رشد بهای متوسط نفت بود تا چهره فنی بازار بیش از پیش تقویت شود. رشد ٧.٧ درصدی این ماه هم بیشترین رشد از نوامبر ٢٠١٤ بود. مهم‌ترین دلیل رشد نفت در نخستین ماه از هجدهمین سال هزاره سوم میلادی، توافق کشورهای اوپک و غیراوپک بر سر متوازن کردن بازار بود.

در همین ماه شاخص‌های برنت و نایمکس به ترتیب رشد تا قیمت‌های ٦٩.٨ و ٦٣.٦٦ دلار را تجربه کردند. متوسط قیمت در فوریه اندکی پایین آمد و به ٦٣.٤٨ دلار رسید، اما در ماه مارس متوسط ٦٣.٧٦ دلاری، ثبات بازار را نشان داد. مهم‌ترین اتفاق ماه دوم میلادی در بازار نفت، عقب‌نشینی این کالای استراتژیک مقابل تقویت دلار امریکا و همچنین ضعف بورس‌ها بود. تمرکز معامله گران در ماه سوم نیز عمدتا بر رشد تقاضا، انقباض بورس‌های امریکا و تنش‌های ژئوپولتیک بود.

نفت اوپک در ماه آوریل ٦٨.٤٣ دلار قیمت خورد تا رشد در ماه مه نیز ادامه پیدا کند و متوسط قیمت ماهانه به ٧٤.١١ دلار برسد. این متوسط در ماه ژوئن هم ٧٤ دلار شد تا آشکار شود که وضعیت بازار نفت فعلا پایدار است. اکنون که در میانه‌های ماه جولای هستیم، نفت اوپک دوباره به مرز ٧٠ دلار نزدیک شده اما تحولات داخلی و خارجی بازار نفت همچنان حامی قیمت‌ها هستند. پنجشنبه نوزدهمین روز از ماه جاری میلادی (٢٨ تیر) نفت اوپک روی بهای ٧١.٩٠ دلار ایستاد. بهای سبد نفتی اوپک دوشنبه هفته گذشته روز بدی داشت، ‌همان روزی که نفت برنت ٤ درصد سقوط کرد. از این داده‌ها به سادگی می‌توان فهمید که سال ٢٠١٨ سال خوبی برای نفت، ‌این کالای خام اساسی بوده است، اما همین سال، سال تضعیف بیش از پیش اوپک به دلیل مشاجرات علنی دعواهای سیاسی اعضا بوده است.

نفت سیاسی

اوپک در سال جاری میلادی و به ویژه در سال جاری خورشیدی بارها درگیر منازعات لفظی و واقعی بوده است. کانون این درگیری‌ها، تلاش برخی کشورهای عربی به ویژه عربستان سعودی برای ممکن کردن تحریم کامل ایران بوده است. دشمنی تا آنجاست که ریاض آماده است بهای نفت را کاهش دهد، و صفر کردن تحریم ایران- خواسته دونالد ترامپ- را اجابت کند. عربستان در اکتبر ٢٠١٤ در میانه نزاع‌های ژئوپولتیک، قیمت نفت‌فروشی به بزرگ‌ترین مشتریانش را کاهش داد تا سهم بازار به ایران نرسد، اما ایران وعده داد که پس از رفع تحریم‌ها، در روز ٢,٤ میلیون بشکه نفت صادر کند. آخرین نشانه اختلاف، نامه وزیر نفت ایران به همتای عربستانی است که در آن می‌گوید اگر عربستان به میزان عرضه مورد توافق نشست اخیر اوپک پایبند نباشد، اوپک اهمیت خود را به عنوان یک سازمان تاثیرگذار از دست خواهد داد. آیا چنین چیزی ممکن است؟ گویا، ‌بیشتر از آن نیز شدنی است چرا که حدود دو سال است برخی تحلیلگران به این اعتقاد رسیده‌اند که سازمان ١٥ عضوی کشورهای صادرکننده نفت همین حالا هم اهمیت و نفوذ خود را از دست داده است.

توان اوپک

جیمز دی همیلتون، استاد اقتصادسنجی دانشگاه برکلی کالیفرنیا تنها سال‌های ١٩٧٣ تا ١٩٩٦ را «دوره اوپک» می‌داند، ‌دوره‌ای که اثرگذاری این سازمان مشهود بود. بر اساس آخرین گزارش «وود مکنزی»، موسسه مشاوره جهانی، سازمان کشورهای صادرکننده نفت تا دست‌کم سال ٢٠٤٠ نقش مهمی در تعیین قیمت‌های بازار نفت ایفا خواهد کرد. با این حال، همین تعیین محدوده زمانی، نشانه‌ای است که ١٥ پایتخت باید به آن توجه کنند. علاوه بر نگرانی‌های عمده‌ای که از طرف استخراج نفت‌های غیرمرسوم مانند نفت شیل وجود دارد، موضع‌گیری‌های کشورهای صنعتی علیه اوپک نیز گاهی خصمانه‌تر می‌شود.

همین سه‌شنبه هفته گذشته سناتورهای امریکایی طرحی را زنده کردند که بناست مانع قیمت‌گذاری اوپکی‌ها شود. سناتور چاک گرسلی، همراه با ٣ سناتور دیگر برای تصویب قانونی دوحزبی تلاش می‌کند که به دولت اجازه خواهد داد علیه کشورهای عضو اوپک که تخلف‌های مربوط به قوانین «آنتی تراست» دارند، اقدام قانونی کند. این فعالیت سناتورهای امریکایی نشان می‌دهد که اوپک همچنان سازمانی مهم و تاثیرگذار است، گرچه دسته‌ای از اقتصاددانان نظر این سیاستمداران را باور ندارند. آنچه بیش از هر چیزی اوپکی‌ها را طی سالیان بی‌اثر خواهد کرد، استخراج بیشتر و بیشتر نفت شیل است، نفتی که حضورش در بازار، اعراب را ناچار کرد با عرضه بیشتر، قیمت‌ها را به حدی پایین بیاورند که استخراج شیل مقرون به صرفه نباشد. با پیشرفت فناوری، سنگ انداختن در چاه‌های شیل ممکن است ناممکن شود. در مجموع می‌توان گفت که در حال حاضر و در سال‌های پیش رو، اوپک در قیمت‌های کوتاه‌مدت تاثیرگذار است اما در قیمت‌های درازمدت نقش بسیار کمرنگ‌تری دارد. با این همه، تنها عوامل خارجی نیستند که اوپک را تهدید می‌کنند. اختلافات سیاسی که صدای یگانه انتشار دادن از مقر وین را دشوار می‌کند به کنار، انگیزه‌های اقتصادی خاص کارتل‌ها خود مساله‌ای قابل توجه است. بر اساس تجربیات تاریخی، در تمام کارتل‌هایی که برای افزایش ارزش محصولات‌شان تولید را کاهش می‌دهند، اعضا انگیزه‌ای برای تولید بیشتر از توافق دارند. درهرحال، فعلا که اوپک روندسازی کوتاه و تا حدی میان مدت دارد، سبد نفت او به کدام سو خواهد رفت؟

سرنوشت سبد

پیش‌بینی‌های بازار نفت در سال‌های اخیر اغلب درست از کار درنیامده‌اند چراکه عوامل نوسان ساز در این مدت پرشمار و پررنگ بوده‌اند. پیش‌بینی‌های مختلف، ‌تصویری از روند آینده بازار به دست می‌دهد، اما فاصله قیمت‌های پیش بینی شده بسیار زیاد است. اگر کسی قاطعانه از قیمتی حرف زد، فقط لبخند بزنید! بهای نفت اوپک پیرو شاخص‌های جهانی است. اداره اطلاعات انرژی امریکا پیش‌بینی کرده که متوسط بهای نفت خام در سال ٢٠١٨ برابر ٧٢ دلار خواهد بود. این داده گزارش «چشم‌انداز کوتاه‌مدت انر‍ژی» به آن معناست که نفت اوپک نیز قیمتی حدود ٧٠ دلار خواهد داشت. این سازمان همچنین پیش بینی کرده که بهای متوسط برنت در سال ٢٠١٩ به ٦٩ دلار افت خواهد کرد.

نظرسنجی «رویترز» نیز عددی مشابه دارد. بر اساس نظرسنجی ماهانه رویترز از کارشناسان و اقتصاددانان که آخر ماه ژوئن منتشر شده، تلاش روسیه و عربستان برای افزایش تولید برای از بین بردن اثر اختلالات عرضه کافی نخواهد بود. این نظرسنجی رویترز از ٣٥ تحلیلگر به این نتیجه رسیده که متوسط بهای برنت در سال جاری میلادی ٧١,١٥ دلار خواهد بود. این در حالی است که این رقم در پیش بینی قبلی ٩٠ سنت کمتر بود. ولادیمیر روجانکوفکسی، کارشناس «مرکز مالی بین‌المللی» در مسکو معتقد است که اگر عبور کشتی‌ها از تنگه هرمز به مشکل بخورد، نفت خام تا ١٦٠ دلار جهش خواهد کرد. گرچه احتمال توقف گذر نفتکش‌ها از این تنگه استراتژیک اندک است، اما «راشا تودی» می‌گوید در صورت توقف یک یا دو ماهه صادرات از هرمز، نفت تا ٢٥٠ دلار هم خیز خواهد گرفت.

از سوی دیگر، «بلومبرگ» از نیل بوریج، کارشناس «شرکت مدیریت سرمایه‌گذاری سنفورد» نقل می‌کند که مساله اصلی که در ماه‌های آینده باعث رشد قیمت نفت خواهد شد، کاهش سرمایه‌گذاری در این صنعت است که این کالای خام را به ١٥٠ دلار خواهد رساند. «فوربس» هم پیش‌بینی کرده که در صورت حتی یک درگیری کوچک نظامی در خلیج فارس، بهای طلای سیاه به ١٠٠ دلار خواهد رسید. «مورگان استنلی»، نیز هفته گذشته پیش بینی خود از بهای بشکه نفت را ٧.٥ دلار افزایش داد.

پیش بینی ٨٥ دلاری این بانک سرمایه‌گذاری مربوط به تحریم‌های ایران و اختلالات صادرات لیبی و آنگولاست. پیش‌بینی ٨٠ دلاری «گلدمن ساکس» نیز نتیجه تمرکز کارشناسان این موسسه بر تحریم‌های ایران و‌ جنگ تجاری چین-امریکا است. با همه اینها، همه در مورد روند نفت، افزایشی نیستند. «بارکلیز»، معتقد است نفت برنت سال ٢٠١٩ به ٦٥ دلار خواهد رسید. وزیر مالی روسیه هم که کشورش صادرکننده نفت است گفته اگر نفت دوباره در مسیر سقوط قرار بگیرد، بهای این کالا در بازه ٥٠ تا ٦٠ دلار نوسان خواهد کرد.