دومین روز ماه جولای (١١ تیر) دولت ترامپ اعلام کرد که به کشورهای خریدار نفت ایران در موارد خاص اجازه خواهد داد در صورت کاهش واردات نفت از ایران، واردات خود را تا مدتی ادامه دهند.

بر اساس برنامه اعلام شده دولت امریکا، واشنگتن با کشورهایی که واردات نفت از ایران را کاهش دهند، مورد به مورد مذاکره خواهد کرد. این موضع‌گیری برای آرام نگه داشتن فعالان بازار انرژی بود که نگران خیز قیمتی در پاییز امسال هستند. با این همه، نگرانی با تهدید تنگه هرمز ادامه پیدا کرده و نااطمینانی هم در بازار و هم در فضای ژئوپولتیک تشدید شده است.

بجز چین که مشتری مهم ایران و تحریم آن برای امریکا بسیار دشوار است، ‌هند، کره‌جنوبی، ترکیه و... مشتریان همپیمان امریکا هستند که به سادگی نخواهند توانست نفت ایران را جایگزین کنند. به این ترتیب امریکا حتی با وجود قول عربستان مبنی بر افزایش ٢ میلیون بشکه‌ای تولید در روز، سیاستش را از «صادرات صفر در نوامبر» به «صادرات صفر در اولین فرصت ممکن» تغییر داده است. آیا صفر کردن صادرات نفت ایران در آینده‌ای دورتر ممکن است؟ به نظر می‌رسد که گرچه صفر کردن صادرات سخت خواهد بود، کاهش قابل توجه درآمد نفتی ایران در صورت پیش نرفتن دیپلماسی، شدنی است.

بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران چین است که بیش از ٤٠ درصد از صادرات نفت ایران را از آن خود می‌کند. با این حال، ‌نفت ایران کمتر از ١٠ درصد از واردات نفت بزرگ‌ترین واردکننده نفت جهان را پوشش می‌دهد. موسسه مشاوره بازار انرژی FGE معتقد است که چین به احتمال زیاد به‌طور کامل خرید نفت از ایران را متوقف نخواهد کرد، گرچه احتمال دارد ممکن بودن کاهش سهم حدود ٧٠٠ هزار بشکه‌ای واردات ایران، چین را به بازی با کارت انرژی تهران برای امتیاز گرفتن از واشنگتن تشویق کند.

در کنار رقابت‌های ژئوپولتیک که کلاف پیچیده‌ای از گفت‌وگوها را شکل می‌دهد، چین و امریکا شرکای تجاری بسیار مهم یکدیگرند. از این رو، نه‌تنها تحریم چین برای واشنگتن دشوار است، توافق تجاری بر سر تعرفه‌های مورد جدل می‌تواند چین را راضی به کاهش خرید نفت از ایران کند.

هند هم سهم بزرگی از نفت ایران دارد تا هندوچین مهم‌ترین اهداف ترامپ برای مذاکره باشند. در حالی که چین با امریکا درگیری اقتصادی و سیاسی دارد، دولت نارندرا مودی فعلا در خشمگین نکردن ترامپ موفق بوده است، گرچه فشار اقتصادی بر مصرف‌کننده‌های هندی می‌تواند شرایط را تغییر دهد. در ٦ ماه نخست سال ٢٠١٨، هند به‌طور متوسط روزانه حدود ٥٥٠ هزار بشکه نفت از ایران وارد کرده است. وزیر نفت هند دوشنبه هفته گذشته در سخنانی معنی‌دار گفت که هند به عنوان تامین‌کننده اصلی نفت خود همچنان به عراق متکی است. ایران دومین واردکننده بزرگ نفت به هند است، اما دهلی نو خرید نفت ایران را در یک سال گذشته یک چهارم کاهش داده است. تنها در ماه مه، خرید نفت ایران توسط هند ١٦ درصد کمتر شده است. همزمان امریکا برای ساده‌تر کردن کار دهلی نو، صادرات نفت خود به هند را افزایش داده است. این افزایش در ماه ژوئن رکورد زده و در یک سال گذشته دو برابر شده است.

سومین خریدار نفت ایران در نیمه نخست سال ٢٠١٨، کره جنوبی بوده است. این کشور که باز هم آسیایی است روزانه حدود ٢٢٠ هزار بشکه نفت از ایران خریداری کرده که گرچه با هند و چین فاصله زیادی دارد، اما در هر حال رقم قابل توجهی است. با این همه پس از کاهش ١٧٩ هزار بشکه‌ای در ماه مه که کمترین خرید از ایران از ژانویه ٢٠١٦ را رقم زد، با گذر از ژوئن، کل خرید در ماه جولای متوقف شد. از سوی دیگر کره جنوبی تا این مقطع از سال ٢٠١٨، واردات نفت خود از دیگر کشورهای آسیایی را ٤ برابر کرده است که نشان می‌دهد سئول نیز برنامه‌هایی مانند دهلی نو در سر دارد.

خریدار بعدی ایران، ایتالیا است که گرچه امضاکننده برنامه جامع اقدام مشترک نیست، اما مانند هم‌قاره‌ای‌هایش حامی «برجام» است. «چکمه» اروپا که در شش ماه اول سال ٢٠١٨ روزانه حدود ١٨٠ هزار بشکه نفت از ایران وارد کرده است، اعلام کرده که به روابط اقتصادی با تهران پایبند است. دور از ذهن است تا زمانی که امضاکنندگان اروپایی برجام حامی صادرات نفت ایران باشند، ایتالیا مناسبات خود را صفر کند، اما در ماه گذشته میلادی، رم خریدی از ایران نداشته است.

پنجمین خریدار بزرگ نفت ایران در مدت پیش‌گفته، کشور همسایه، ترکیه بوده است. خرید ترکیه چند هزار بشکه‌ای کمتر از ایتالیاست اما آنکارا رسما اعلام کرده که به دلیل مواضع و تهدیدهای ترامپ، ‌روابط تجاری‌اش با ایران را کاهش نخواهد داد. البته ترکیه در ماه مه خرید خود را کاهش داده اما چند بار به واشنگتن اعلام کرده که روابطش را با تهران تخریب نخواهد کرد. جایگزین کردن نفت ایران برای ترکیه دشوار است چراکه این کشور نه تنها برای تقریبا تمام واردات نفتی محتاج دیگران است بلکه در سه ماهه نخست سال ٢٠١٨ حدود نیمی از نفت خود را از ایران خریده است.

ترکیه رییس‌جمهور اردوغان با امریکای دونالد ترامپ درگیری لفظی شدیدی دارد، به خصوص از هنگامی که ترامپ ترکیه را به دلیل بازداشت کشیشی مسیحی، تهدید به تحریم کرده و اردوغان هم که پیش‌تر گفته بود معامله با ایران را ادامه خواهد داد، گفته تحریم‌های امریکا باعث عقب‌نشینی آنکارا نمی‌شود.

دیگر مشتری مهم ایران، ژاپن است که در ٦ ماه اول سال ٢٠١٨ به عنوان ششمین خریدار نفت ایران، روزانه نزدیک ١٥٠ هزار بشکه نفت از ایران وارد کرده است. ژاپن همین هفته گذشته اعلام کرد که به دنبال معاف شدن از تحریم‌های واشنگتن علیه ایران است. یکی از مقام‌های ارشد این کشور این مساله را مربوط به امنیت انرژی و نیاز پالایشگاه‌ها اعلام کرده است. ژاپن که سومین اقتصاد بزرگ جهان است، نیروی رویارویی یا امتیاز گرفتن از واشنگتن را دارد اما اولا نفوذ امریکا در این کشور زیاد است و دوم همه‌چیز به تحولات آینده بستگی خواهد داشت.

هفتمین، هشتمین و نهمین خریداران نفت ایران به ترتیب اسپانیا، فرانسه و یونان هستند، دو کشور نخست با خرید روزانه حدودا صدهزار و آخری با وارداتی حدود ٧٠ هزار بشکه. ایران مشتریان دیگری نیز دارد که در مجموع حدود ٢١٠ هزار بشکه نفت خریداری می‌کنند. مساله اینجاست که حتی اگر تمام این کشورها به خواسته ناعادلانه ترامپ تن ندهند و اگر آنهایی که می‌دهند، بخشی از خرید خود را حفظ کنند، باز هم دردسرهای جدی برای اقتصاد ایران پیش خواهد آمد. اگر به دلیل ناتوانی عربستان و همپیمانانش در افزایش پایدار تولید برای گرفتن سهم ایران در بازار، مقاومت کشورهایی مانند چین یا تمهیدات دیگر ایران، قطع کامل صادرات نفت ایران ممکن نباشد، زخم تازه زدن به اقتصاد بیمار ایران دشوار نخواهد بود. اگر مواضع مذکور کشورها و سهم آنها از واردات و صادرات نفت را در نظر بگیریم، به نظر می‌رسد دیپلماسی کمک بیشتری به اقتصاد تازه از تحریم درآمده کشور خواهد کرد. هشدار آمار و گفته‌ها را باید جدی گرفت!