سنگین‌ترین وام تاریخ «صندوق بین‌المللی پول» به آرژانتین داده می‌شود؛ ٥٠ میلیارد دلاری که آرژانتینی‌ها برابرش باید خواسته‌های صندوق را اجرا کنند. صندوق بین‌المللی پول در مواردی موفق و در مواردی ناموفق بوده است، اما در هر کشوری که برای سامان دادن به اوضاع ورود کرده با مخالفت مردم روبه‌رو شده است. آیا صندوق «دیو»ی است که مردم را فقیر‌تر می‌کند یا «فرشته»ای که بحران را از کشورها می‌گیرد؟

مورد آرژانتین ویژه است. صندوق یک بار دیگر به آرژانتین ورود کرده و حالا آرژانتینی‌ها این نهاد را مسوول فروپاشی اقتصادی سال ٢٠٠١ میلادی می‌دانند. آیا آرژانتین دوباره با خطر فروپاشی اقتصادی روبرو است؟ آیا صندوق بین‌المللی پول از اساس کمکی به کشورهای در حال توسعه کرده یا می‌کند؟

١٥ سال خاطره

آرژانتین از سال ٢٠٠٠ درگیر سدهای اقتصادی و مالی فراوان بوده، اما خیز ارزش کالاها در آن دهه، بازپرداخت وام‌های صندوق را ممکن کرد و در سال ٢٠٠٧ دو طرف بی‌حساب شدند. نستور کرچنر (٢٠٠٧-٢٠٠٣) در ٤ سالی که دولت را در دست داشت، وضعیت اقتصاد را پایدار کرد اما همسر و جانشین او کریستینا کرچنر که تا سال ٢٠١٥ در قدرت بود، با افزایش شدید هزینه‌های عمومی، ملی کردن شرکت‌ها و یارانه‌های سنگین بر بسیاری از کالاها و خدمات، دوباره اقتصاد را لرزان کرد. کرچنر دوم به‌ویژه با کنترل نرخ برابری پزو که بازار سیاه را سیاه‌تر کرد، مردم را به دردسر انداخت. در پایان کار او، تورم به ٤٠ درصد رسیده بود.

موریسیو ماکری با نوید وارونه همین اوضاع رییس‌جمهور منتخب شد. بازگرداندن کشور به اقتصاد بازارمحور که در آن عرضه و تقاضا قیمت را مشخص می‌کند از مهم‌ترین شعارهای او بود چنان که همان روز اول ریاست‌جمهوری به کنترل سرمایه پایان داد و برای بهبود چهره اقتصادی میان سرمایه‌گذاران خارجی، کارزاری جهانی راه انداخت. پس چرا سرمایه‌گذاران بیشتر و بیشتری آرژانتین را ترک می‌کنند؟

بانک مرکزی در دوره ماکری شروع به انتشار اوراق قرضه کوتاه‌مدت با نرخ‌های بهره بسیار بالا کرد. بسیاری دلار را تبدیل به پزو کرده، اوراق می‌خریدند و پس از دریافت سود سالانه ٢٩ درصد، دوباره سرمایه‌شان را پزو می‌کردند. این کار را نه تنها مردم طبقه متوسط که بانک‌های بزرگ نیز می‌کردند. وقتی چنان که قول داده شده بود، تورم فروکش نکرد، بسیاری سرمایه‌های متورم شده را برداشتند و رفتند. با رشد نرخ‌های بهره در ایالات متحده، فرار تسریع شد و پزو بیش از یک چهارم از ارزش خود را از دست داد.

هراس مردم

رکورد پیشین وام‌های صندوق بین‌المللی پول در دست یونان بود (مجموع وام دریافتی یونان از صندوق و اتحادیه اروپا بیشتر از آرژانتین بود) و اکنون بوئنوس‌آیرس رکورد را شکسته است. دولت آرژانتین ٨ ماه مه از صندوق بین‌المللی پول درخواست کمک و صندوق اوایل ماه جولای با این درخواست موافقت کرد. آرژانتین سال‌هاست درگیر چالش‌های اقتصادی است اما آنچه مقامات دولت این کشور امریکای لاتین را ناچار به همکاری با صندوق کرد، افت شدید ارزش پزو، فرار سرمایه از کشورهای نوظهور از جمله آرژانتین و ناتوانی دولت در مهار تورم بود. مانند همیشه صندوق برای اعطای وام، شروطی دارد و هراس مردم از همین شروط آنها را به خیابان کشاند.

بر اساس خواسته صندوق، دولت باید برنامه‌های کاهش کسری بودجه یعنی شکاف میان هزینه‌ها و درآمدهای دولت را با سرعت بیشتری ادامه دهد، گرچه همین حالا هم انتظار کاهش رشد و افزایش تورم وجود دارد. صندوق در بسته کمکی اوایل هزاره سوم کارامد نشان نداد اما موریسیو مارسی، رییس‌جمهور فعلی آرژانتین در واکنش به تظاهرات، وعده داده که این‌بار اوضاع متفاوت است. بخش نخست وام، ١٥ میلیارد دلار خواهد بود که برنامه‌های کاهش کسری بودجه به ١,٣ درصد تولید ناخالص داخلی را تشدید خواهد کرد. بناست در سال ٢٠٢٠ توازن مالی وجود داشته است و ساختار بانک مرکزی هم اصلاح شود. نرخ سود این وام بسته به میزان استفاده آرژانتین ١.٩٦ تا ٤.٩٦ درصد خواهد بود که برای اقتصادی گرفتار، کم نیست. آرژانتین باید در دوره‌ای سه ساله و در هشت قسط، این وام را بازپرداخت کند.

اصلاحات و بازپرداخت‌ها، مردم را از تکرار تجربه ریاضتی یونان ترسانده، اما برخی از کارشناسان خوش‌بین هستند. میگوئل کیگوئل، مقام سابق آرژانتینی می‌گوید: «کمک صندوق رضایت بخش و ورای انتظارات است و واضح است که کشور توانایی بازپرداخت را دارد.» از آن سو، یکی از سیاستمداران نزدیک به رییس‌جمهور پوپولیست سابق، کریستینا کرچنر می‌گوید: «دولت در حال بدهکار کردن فرزندان و نوه‌های ما است.» صندوق و دولت می‌گویند که توافق‌شان حامی آسیب‌پذیرترین‌ها و صندوق چنان با تصویر خود میان آرژانتینی‌ها آشناست که ‌بندی در توافق آورده که بر مبنای آن دولت اجازه دارد در صورت نیاز، برای برنامه‌های اجتماعی هزینه کند. برای محکم کاری، دولت گفته که ظرف یک سال آینده بیش از ٥ میلیارد دلار دیگر هم از «بانک توسعه امریکای لاتین»، «بانک جهانی» و بانک توسعه CAF وام دریافت خواهد کرد.

دفاع طرفین توافق

دولت آرژانتین پافشاری می‌کند که مشکلش کمبود نقدینگی است و نه مشکلات وابسته به پرداخت بدهی. از این رو، توجیه دولت این است که صندوق بین‌المللی پول ارزان‌ترین منبع در دسترس برای تامین مالی است. بر اساس گفته‌های دولت، ‌پول صندوق صرف ادامه مداخله در بازار ارز (تا زمان لازم) و پرداخت هزینه‌های اوراق خواهد شد تا سیاست اصلاح ساختاری تدریجی بتواند تورم را پایین بیاورد.

صندوق بین‌المللی پول با اشاره به اینکه برنامه اقتصادی تازه این کشور برای کاهش بدهی‌ها و تورم و افزایش استقلال بانک مرکزی تحت حمایت ٥٠ میلیارد دلاری صندوق است، انتظار دارد که سومین اقتصاد امریکای جنوبی در مسیر درست قرار بگیرد. از آنجا که مردم هر کشور طرف صندوق، نگران وضعیت اجتماعی‌شان می‌شوند، صندوق گفته هزینه‌های اجتماعی هدفمند خواهد شد، امکان افزایش هزینه‌های اجتماعی تا ٠,٢ درصد رشد در سال مالی وجود دارد و دولت می‌تواند برای محافظت از قشری که امنیت کافی اجتماعی ندارند، اقدامات لازم را انجام دهد.

با توجه به اینکه حتی این شرایط هم نگرانی مردم آرژانتین را از بین نبرده است، صندوق به اینجا رسیده که از تغییرات خود نسبت به شرایط ١٧ سال پیش بگوید. روبرتو کاردرلی، رییس بخش آرژانتین صندوق می‌گوید: «شرایط هر دو طرف فرق کرده است. اقتصاد آرژانتین مانند رکود پیش از دهه ٢٠٠٠ نیست. نظام نرخ بهره تغییرات اساسی کرده و نرخ اکنون شناور است. تراز مالی بانک‌ها نیز از سوی پزو در خطر نیست. مهم‌تر از همه اینکه دولت سیاست‌های حامی کسب و کار را پی می‌گیرد. از آن طرف، صندوق بین‌المللی پول هم تغییر کرده است. برنامه‌های ما برای آرژانتین بر تقویت شبکه امنیت اجتماعی و مشارکت زنان در بازار کار متمرکز شده است. این نه تنها امری اخلاقی، بلکه برای ثبات اقتصادی امری ضروری است.»

خوب یا بد؟

بسیاری بر این باورند که صندوق بین‌المللی پول در یرنامه‌ریزی‌هایش برای دول نیازمند، چنانکه باید وضعیت سیاسی کشورها را در نظر نمی‌گیرد. کشوری ممکن است با برنامه‌های ریاضتی به سادگی به دامان آشوب کشانده شود و کشوری دیگر ممکن آستانه تحمل بالاتری داشته باشد. همین طور، نیروهای دارای قدرت در کشور باید تحلیل شده و در نظر گرفته شوند، گرچه موافقان صندوق این را نکته قوت می‌دانند.

مخالفان اما کم‌شمار نیستند. مایکل هادسون، اقتصاددان نامدار امریکایی معتقد است که اعتباری که صندوق برای آرژانتین در نظر گرفته، تنها باعث تسهیل فراری دادن بیشتر سرمایه از سوی سرمایه‌داران و افزایش بدهی بقیه جمعیت خواهد شد. او می‌گوید که در واقع اقتصاد آرژانتین راه نجات واقعی ندارد چرا که امریکا و آرژانتینی‌ها مدت‌ها نخبه‌های اقتصادی این کشور را کشته‌اند. بدبینی تا حدی است که هرنان نورا، استاد دانشگاه بوئنوس‌آیرس و آندرسفراری هاینس، استاد دانشگاه فدرال ریو گرانده نورته، در نوشته‌ای که به تازگی منتشر شده است، توافق دوباره با صندوق را «بازگشت نهاد بی‌رحم» خوانده‌اند. اریک توسان، تاریخ‌دان و اقتصاددان بلژیکی که پژوهشگر بدهی‌های ملی است هم اخیرا گفته که «این‌بار، بحران اقتصادی و اجتماعی حتی جدی‌تری در افق اقتصاد آرژانتین دیده می‌شود.» توسان می‌گوید: «وام اخیر صندوق به آرژانتین را می‌توان بدهی نامشروع و نفرت‌انگیز خواند چراکه بر خلاف منافع مردم است و اعتباردهندگان هم این را می‌دانند.»

واضح است که صندوق بین‌المللی پول با توجه به کارنامه‌اش نمی‌تواند کاملا موفق دانسته شود، اما این نهاد جهانی، در سال‌های فعالیت خود، بارها یار اقتصاد جهان بوده است. این نهاد که در سال ١٩٤٤ و در پاسخ به پسایندهای بحران بزرگ دهه ١٩٣٠ و جنگ جهانی دوم شکل گرفت، ماموریت اساسی خود را نظارت بر نظام پولی جهانی، تضمین ثبات نرخ‌های برابری ارزها و حذف محدودیت‌های تجاری میان کشورها تعریف کرد. در طول این چند دهه، کشورهایی که از کمک‌های صندوق بهره برده‌اند، کم نبوده‌اند و صندوق هم روز به روز خود را بیشتر با اقتصاد مدرن هماهنگ و نفوذ خود را بیشتر کرده است.

تشکیل صندوق ذخیره ارزی، کمک به همکاری و نظم پولی، کمک به ثبات نرخ‌های ارزی، دخالت نکردن در امور سیاسی کشورها، توسعه بازارهای جهانی، کمک به بازسازی اروپای جنگ زده و ... از دستاوردهای صندوق بوده اما کشورهایی نیز به‌طور مستقیم از پول در اختیار این نهاد استفاده کرده‌اند. یکی از مثال‌های خوب موفقیت، اردن است. اردن جنگ‌زده در سال ١٩٨٩ نرخ بیکاری بالای ٣٠ درصد داشت و نمی‌توانست بدهی‌هایش را پرداخت کند. با توافق اردن و صندوق، برنامه‌ای ٥ ساله تدوین شد که در اوایل دهه ٩٠ با برنامه‌های دیگری توسعه یافت. به این ترتیب در سال ٢٠٠٠، ‌اردن به سازمان تجارت جهانی پیوست و یک سال بعد با امریکا قرارداد تجارت آزاد امضا کرد. اقتصاد این کشور اکنون از اقتصادهای پایدار منطقه است.

با این همه، تانزانیا از نمونه‌های بد کمک صندوق است. در دوره ٥ ساله کمک صندوق به این کشور آفریقایی تولید ناخالص سرانه آن از ٣٠٩ دلار به ٢١٠ دلار سقوط کرد. این اثبات این بود که هر کشوری، برنامه خاصی می‌طللبد که تحلیلگران صندوق باید بر آن تمرکز کنند. پس صندوق بین‌المللی پول نه «دیو» است و نه «فرشته»، یاری کمکی است که اگر دولتی شرایط کافی داشته باشد و شرایط صندوق را هم بررسی کامل کند، می‌تواند به امید بهبود شرایطش باشد. صندوق در اقتصاد جهان تاثیرگذار و کمک‌کننده است و کمک محتاط از آن گرفتن، قابل قبول.