آمارها نشان می‌دهد با ارائه مشوق‌های متنوع برای مشتریان از جمله تخفیف‌های فصلی و خدمات ترغیب‌کننده، هر روز بر آمار سفرهای هوایی در جهان افزوده می‌شود. اما این روند در ایران برخلاف مسیر جهانی در حال حرکت است؛ به طوری که در شش‌ماهه نخست سال جاری شاهد روند کاهشی مسافرت‌های هوایی بوده‌ایم. براساس آمار شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران، حدود ۲۸میلیون مسافر داخلی و خارجی با ۲۳۰هزار پرواز، در نیمه نخست امسال از طریق فرودگاه‌های کشور جابه‌جا شده‌اند که نسبت به مدت مشابه پارسال به ترتیب ۱۳ و ۱۰درصد کاهش داشته است. اصلی‌ترین دلیل این کاهش را می‌توان در نوسانات نرخ ارز جست‌وجو کرد. عاملی که در ماه‌های اخیر بسیاری از بخش‌های اقتصادی جامعه را زمین‌گیر کرده است.

پیش از بحران ارزی سال جاری،‌ هزینه ناوگان حمل و نقل هوایی از محل ارز 3800تومانی و سپس 4200تومانی دولتی تامین می‌شد. با بروز نوسانات ارزی و آزمون و خطای مکرر بانک مرکزی در تخصیص ارز، این ناوگان از اولویت خارج شده و به سامانه سنا سپرده شد. در پی این تصمیم، سازمان هواپیمایی کشوری 18مرداد در بخشنامه‌ای به شرکت‌های هوایی اعلام کرد: «نرخ ارز شرکت‌های هوایی از این پس بر اساس نرخ سامانه سنا بانک مرکزی‌ محاسبه می‌شود»؛ در این روز میانگین هر دلار در این سامانه 90هزار و 500ریال و هر یورو 106هزار و 228ریال بوده است. کارشناسان صنعت هوایی، تامین ارز مورد نیاز به قیمت آزاد از این سامانه را موجب افزایش هزینه شرکت‌های هوایی دانستند که در نتیجه آن، افزایش قیمت بلیت هواپیما و کاهش سفرهای هوایی در مسیرهای داخلی و خارجی اجتناب‌ناپذیر می‌شد؛ این در حالی بود که در سال‌های اخیر سفرهای هوایی مردم حدود 10درصد افزایش یافته بود. به همین دلیل دور از انتظار نبود که به دلیل وابستگی 50 تا 60درصدی ناوگان حمل و نقل هوایی به ارز، شرکت‌های هواپیمایی برای جبران هزینه‌ها اقدام به افزایش قیمت بلیت تا میزان سه‌برابر کنند. در همان زمان مقصود اسعدی‌‌سامانی دبیر انجمن شرکت‌های هواپیمایی اعلام کرد: «بیش از 60درصد هزینه شرکت‌های هواپیمایی ارزی است و تامین ارز از بانک‌ها و یا صرافی‌ها با قیمت سامانه سنا، هزینه شرکت‌های هواپیمایی را افزایش داده است.»

جدال بر سر نرخ بلیت

با ادامه روند خالی‌شدن فرودگاه‌ها از مردم و انجام پروازهای بدون بازده (‌به دلیل تعداد اندک مسافر) شرکت‌های هواپیمایی رو به ورشکستگی رفتند. همین امر سبب شد طی جلساتی که با حضور شرکت‌های هواپیمایی و مدیران بانک مرکزی برگزار شد، تصمیماتی اتخاذ شده و ارز نیمایی جایگزین ارز سنا شود. همان زمان علی عابدزاده رئیس سازمان هواپیمایی کشور اعلام کرد شرکت‌های هواپیمایی قیمت‌های بلیت خود را بر اساس سامانه نیما در بازار عرضه می‌کنند که تا چند روز آینده نرخ آن از ۹۷۰۰تومان هم کمتر شده و به بیش از 8000تومان می‌رسد. اما این روش عرضه ارز هم مطابق میل شرکت‌های هواپیمایی پیش نرفته است. هفته گذشته دبیر انجمن شرکت‌های هواپیمایی اعلام کرد: با توجه به اینکه با وجود تمام صحبت‌ها، ارز نیمایی به درستی به شرکت‌های هواپیمایی نرسیده است از این پس تعدادی از پروازهای داخلی با نرخ ارز آزاد انجام می‌شود. به گفته او، تقریبا از هر ۱۰ درخواستی که شرکت‌ها ارائه می‌کنند تنها یک پرونده موفق می‌شود که ارز نیمایی دریافت کند. از این رو ایرلاین‌ها مابقی نیاز خود را با استفاده از ارز بازار آزاد تامین می‌کنند و همین مساله باعث می‌شود توافق قبلی دیگر امکان اجرا نداشته باشد. بدین ترتیب انجمن شرکت‌های هواپیمایی تصمیم گرفت اختیار تعیین قیمت پرواز را به شرکت‌های هواپیمایی بسپارد تا در شرایط موجود، ‌قیمت‌ها را به دو شکل در اختیار مسافران قرار دهند. به این ترتیب که فروش بلیت پروازهای برخوردار از ارز نیمایی با یک قیمت انجام شود و پروازهایی که ارز آزاد گرفته باشند، نرخ متفاوتی داشته باشند. او خرید بلیت با نرخ مناسب را بر عهده مسافران گذاشته و گفته بود: مسافران باید با رصد شرایط بازار و مشاهده قیمت‌ها بلیت مد نظر خود را دریافت کنند.

جایگاه حقیقی مسافران و ارتقای بهره‌وری

اگرچه بانک مرکزی همان روز در واکنش به تصمیم جدید انجمن شرکت‌های هوایی اعلام کرد، مقرر شده است ارز مورد نیاز برای تمامی درخواست‌های دریافتی از شرکت‌های هواپیمایی در اسرع وقت مورد بررسی و از محل منابع ارزی بانک مرکزی و یا هماهنگی انجام‌شده از طریق سامانه نظام یکپارچه ارزی (نیما) تایید شود، اما در میانه این جدال‌ها،‌ مسافرانی که در برابر بلیت چندصدهزارتومانی داخلی بر یک هواپیمای دست‌چندم و کهنه خطوط هوایی داخلی سوار می شوند بدون آنکه از امکانات اولیه یک پرواز امن برخوردار باشند در کدام نقطه ایستاده‌اند؟ مسافرانی که هر روز با یک قیمت جدید مواجه می‌شوند و نمی‌دانند هزینه بلیت هفته آینده خود را باید بر اساس کدام ارز محاسبه کنند. آیا به راستی شرکت‌های هوایی داخلی در برابر هزینه‌ای که بر اساس ارزهای آزاد، نیمایی و سنا از مسافران دریافت می‌کنند، خدماتی مطابق آن ارزها ارائه می‌کنند؟ برخی از کارشناسان حوزه حمل و نقل می‌گویند تنها در صورت تعادل عرضه و تقاضاست که ناوبری هوایی به‌رغم همه هزینه‌ها می‌تواند به حیات خود ادامه دهد. همانگونه که در ماه‌های اخیر شاهد هستیم،‌ تنها نتیجه افزایش قیمت بلیت‌ها،‌ کاهش مسافر و ضرر مضاعف شرکت‌های هوایی بوده است. شاید دلیل دیگر این ضررهای مکرر مالی را بتوان در نکته‌ای جدا از قیمت ارز جست‌وجو کرد؛ آنچه در این میان مغفول مانده، ارتقای بهره‌وری است. برخی کارشناسان بر این باورند نوسانات ارزی اخیر می‌توانست فرصت خوبی برای شرکت‌های هواپیمایی داخلی در راستای ارتقای بهره‌وری فراهم آورد و این شرکت‌ها را ترغیب کند تا اصلاحات ساختاری در بخش‌های بازرگانی، مدیریت درآمد، و هزینه‌های شرکت‌ها صورت دهند. در شرایط جدید که از تعداد مسافران کاسته شده و هزینه‌ها افزایش یافته است، می‌توان به جای گذاشتن بار گرانی هزینه‌ها بر دوش مشتری، با ارائه طرح‌های تشویقی و خدمات متنوع و ایجاد بازار رقابتی برای جذب مسافر،‌ از پروازهای خالی و بدون بازده رهایی یافت. نگاهی به برخی شرکت‌های هوایی معتبر و موفق در حوزه بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها می‌تواند ایده‌های مفیدی ارائه دهد. برای مثال، شرکت RyanAir که دفتر مرکزی آن در ایرلند قرار دارد،‌ یکی از موفق‌ترین این شرکت‌هاست. این شرکت برای کاهش هزینه‌ برق مصرفی، حتی خدمه خود را از شارژ موبایل در ساعت کار منع کرده است. یکی دیگر از ابتکارات این شرکت، ارائه وعده‌های غذایی و نوشیدنی در برابر دریافت هزینه آن است. اما شاید عجیب‌ترین و جالب‌ترین روش این شرکت،‌ اجاره‌دادن فضای خارجی بدنه برخی هواپیماها برای تبلیغ شرکت‌های گوناگون باشد؛ ایده‌ای که در ایران روی اتوبوس‌های داخل شهری و برخی تاکسی‌ها انجام شده است.اگرچه مشکلات صنعت حمل و نقل هوایی ایران بر کسی پوشیده نیست و بحران ارزی اخیر هم بر آن افزوده شده است، اما نگاه به عملکرد شرکت‌های موفق هوایی و الگوبرداری از طرح‌های مبتکرانه آنها می‌تواند راه را برای ارائه راهکارهای جدید باز کند. راهکارهایی که بدون ایجاد مشکلات و تنها با کمی ابتکار عمل به دور از جنجال‌های رایج می‌تواند کارگشا و سودآور باشد.