بر‌اساس گزارش‌های موجود، در حال حاضر بازار جهانی با روند فزاینده افزایش عرضه بنزین به‌عنوان فرآورده‌ای سبک مواجه است. در مقابل، عرضه سوختی مانند گازوئیل که در دسته فرآورده‌های نیمه‌سنگین قرار می‌گیرد، با کاهش همراه شده و همین اتفاق فاصله قیمتی میان بنزین و گازوئیل را افزایش داده است.

بنزین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فرآورده‌های نفتی، عمدتا از نفت سبک مشتق می‌شود و در نتیجه پالایش نفت‌های سنگین‌ و ترش حجم بیشتری گازوئیل به دست می‌آید. به این ترتیب اگرچه نفت سبک و فرآورده‌ آن (بنزین) به شکل سنتی از ارزش مادی بیشتری نسبت به فرآورده‌های سنگین و نیمه‌سنگین برخوردار است، با این حال روند رو به رشد افزایش عرضه بنزین باعث کاهش قیمت این محصول نسبت به فرآورده‌های نیمه‌سنگین شده است. به عقیده کارشناسان، روند عرضه انواع نفت خام به بازار جهانی در حالی می‌تواند بر نوع فعالیت پالایشگاه‌ها اثر بگذارد که به نظر می‌رسد با کاهش عرضه نفت خام ایران به بازار جهانی (به‌عنوان نوع نفت خامی که برای تولید گازوئیل بسیار مناسب است) از یکسو و افزایش تولید شیل آمریکا (نوع نفت سبک که برای تولید بنزین مناسب است) از سوی دیگر، تعادل عرضه نفت خام سنگین و سبک به بازار این کالا به هم ریخته است.

به این ترتیب کاهش نسبی عرضه نفت خام سنگین ایران به بازارهای جهانی به خصوص بازار آسیا و پالایشگران آن، می‌تواند یکی از دلایل کمبود عرضه گازوئیل باشد. یکی از مواردی که همزمان با خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های نفتی علیه ایران از سمت بسیاری از کارشناسان مطرح می‌شد، معضل ناتوانی جایگزینی نفت‌های دیگر به جای گریدهای نفتی تولید شده در ایران بود. به این ترتیب اگرچه نفت شیل آمریکا طی ماه‌های گذشته رشد فزاینده‌ای داشته و مقامات آمریکایی نیز جایگزینی نفت خام تولید شده در این کشور با نفت خام ایران را به‌عنوان یک راهکار معرفی می‌کردند، اما واقعیت این است این جایگزینی برای پالایشگاه‌ها با هزینه بسیاری امکان‌پذیر است. کاهش صادرات نفت خام ایران به بازار که خود را به شکل کاهش عرضه گازوئیل و رشد چشمگیر قیمت این سوخت در بازار جهانی نشان داده، در حالی در نتیجه یکی از تصمیمات سیاسی دونالد ترامپ رقم خورده که جنگ تجاری واشنگتن با پکن، دیگر عامل اثرگذار بر افزایش اختلاف قیمت بنزین و گازوئیل در بازار جهانی بوده است.

سبقت قیمتی گازوئیل از بنزین

جان کمپ، تحلیلگر ارشد رویترز در گزارشی تحلیلی که به تازگی آن را منتشر کرده، می‌نویسد: «پالایشگاه‌ها برای پاسخگویی به تقاضای فرآورده‌های نیمه‌سنگین، مشغول فرآوری محموله‌های عظیم نفت خام هستند، اتفاقی که می‌تواند به مازاد عرضه بنزین نیز منجر شود زیرا در هر صورت بنزین نیز بخشی از مشتقات را شکل می‌دهد.» برای مشخص شدن میزان مازاد عرضه، کافی است نگاهی به قیمت فرآورده‌های نفت خام بیندازیم. به گزارش کمپ، قیمت بنزین آمریکا برای تحویل ژوئن ۲۰۱۹، تنها ۷ دلار بر بشکه بیش از شاخص نفت خام برنت در ماه مشابه است در حالی‌که هر بشکه نفتای کم سولفور، ۱۸ دلار بر بشکه بیشتر است. در ادامه این گزارش اشاره شده است که در اوایل ماه اکتبر فاصله قیمتی فرآورده‌های نفتی ذکر شده با شاخص نفت خام برنت، به ترتیب ۱۴ و ۱۷ دلار بر بشکه بوده که نسبت به آنچه حالا جریان دارد بسیار به یکدیگر نزدیک بوده‌اند. اما از اوایل اکتبر به این سو، قیمت بنزین به علت نگرانی از مازاد عرضه با کاهش بسیار زیادی همراه شده است.

طبق تحلیل کمپ، افت قیمت بنزین دو علت اصلی دارد که نخستین علت به افزایش بی‌سابقه سطح پالایش نفت خام در سه ماهه سوم سال جاری باز می‌گردد و علت دیگر آن، کاهش تقاضا از سمت رانندگان آمریکایی به علت رشد بی‌سابقه قیمت سوخت در ماه‌های گذشته بوده است. در سمت دیگر گازوئیل به علت تقاضای قوی از سمت حمل و نقل، ساخت و ساز، معادن و... با رشد قیمت همراه شده است. در عین حال، چشم‌انداز قیمتی گازوئیل نیز از رشد ارزش این سوخت از سال ۲۰۲۰ حکایت دارد. طبق قوانین جدید که در سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) تدوین شده است، کشتی‌ها باید تا کمتر از دو سال دیگر، سوخت خود را از نفتای سنگین به مشتقات نفتی نیمه‌سنگین مانند گازوئیل تغییر دهند تا به کاهش آلودگی کمک کنند. از همین رو به نظر می‌رسد تقاضا برای گازوئیل با رشد همراه شود. اما با نگاهی دقیق‌تر به دوعلت اصلی که کمپ برای افت قیمت بنزین و رشد قیمت گازوئیل به آنها اشاره می‌کند، رد سیاست‌های بین‌المللی ترامپ به وضوح در آنها مشاهده می‌شود.

اثر سیاست‌های ترامپ

در کنار اثرگذاری میزان تقاضا در تعیین قیمت فرآورده‌های نفتی، برخی کارشناسان سیاست‌های دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا را نیز بر عدم تعادلی که در حال حاضر در بازار فرآورده‌های نفتی وجود دارد، تاثیرگذار می‌دانند. کلاید راسل، تحلیلگر ارشد رویترز، یکی از کارشناسانی است که به بررسی اثرات سیاست‌های ترامپ بر بازار نفت پرداخته است. این نویسنده نیز با اشاره به اختلاف قیمت چشمگیر بنزین و گازوئیل در بازار جهانی، عقیده دارد در حالی‌که پالایشگران آسیایی سودهای کلانی از تولید گازوئیل و سوخت جت کسب می‌کنند، از ناحیه تولید بنزین سودآوری کمتری دارند. به این ترتیب، سود چشمگیر تولید فرآورده‌های نفتی نیمه‌سنگین در بازار به این معنی است که پالایشگران به افزایش حداکثر توان خود برای پالایش پرداخته‌اند. این افزایش حداکثری توان پالایش به معنای تداوم رشد تولید بنزین نیز است هرچند انجام این کار با توجه به قیمت‌های جهانی چندان به صرفه به نظر نمی‌رسد. اما نقش ترامپ در این میان چیست؟ به عقیده راسل، اثرات اصلی تصمیمات ترامپ در بازار فرآورده‌های نفتی از جنگ تجاری او با چین و اعمال مجدد تحریم‌های نفتی علیه ایران ناشی می‌شود.

او در توضیح بیشتر می‌نویسد: اختلافات تجاری آمریکا با چین باعث شده است که مقامات پکن، برای جبران ضربه‌های اقتصادی ناشی از اعمال تعرفه بر کالاهای چینی، بار دیگر به سراغ ساخت‌وسازهای زیربنایی داخلی بروند تا از این طریق، اقتصاد کشور پویایی خود را از دست ندهد. این تصمیم باعث افزایش تقاضای داخلی چین برای سوخت گازوئیل شده تا آنجا که موجب کاهش صادرات این نوع سوخت از چین شده است. بر‌اساس اطلاعات گمرکی منتشر شده در تاریخ ۲۳ اکتبر، صادرات گازوئیل چین به پایین‌ترین سطح در ۲۱ ماه گذشته رسیده که معادل ۲۵۷ هزار بشکه در روز بوده است. این در حالی است که در هشت ماه نخست سال جاری میلادی، صادرات گازوئیل چین به‌طور متوسط ۴۰۹ هزار بشکه در روز بوده و در ماه مه به رکورد ۲۸۴ هزار بشکه در روز نیز دست یافته که بالاترین سطح در سال ۲۰۱۸ بوده است. این کمبود عرضه از سمت چین در حالی نیاز به تولید گازوئیل بیشتر را در پالایشگاه‌های آسیایی افزایش داده است که این پالایشگا‌ه‌ها با معضل تامین خوراک مورد نیاز برای تولید گازوئیل مواجه هستند. اینجای ماجرا است که پای سیاست‌های ضد ایرانی ترامپ به بازار فرآورده‌های نفتی باز می‌شود.

رابطه تحریم‌های ایران و کمبود گازوئیل

کاهش صادرات گازوئیل از سمت چین، اتفاقی بوده که باعث شده حاشیه سود تولید گازوئیل به بالاترین سطح خود برسد. اما با وجود سودی که در تولید گازوئیل نهفته است، پالایشگران آسیایی برای تامین نفت خام سنگین با محدودیت‌هایی مواجهند. از این نوع نفت خام، اصولا گازوئیل و سوخت جت (فرآورده‌های نیمه‌سنگین) بیشتری مشتق می‌شود و مشتقات سبک آن مانند بنزین، کمتر است. دشواری پالایشگران آسیایی برای دستیابی به نفت خام سنگین نیز به یکی از تصمیمات سیاسی ترامپ بازمی‌گردد. در واقع بازگشت تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران که تا حدودی صادرات نفت خام کشور را با محدودیت مواجه کرده است، یکی از علت‌‌های کمبود عرضه نفت خام سنگین به بازار آسیا است. نفت تولید شده از میدان‌های نفتی ایران، در حالی شامل چهار گرید اصلی است که بخش عمده‌ای از نفت‌های صادراتی ایران شامل نفت سنگین و متوسط ترش است. این نوع نفت خام سازگاری بالایی با ساختار بسیاری از پالایشگاه‌های آسیایی دارد و می‌تواند منجر به تولید گازوئیل بیشتری شود اما طی ماه‌های گذشته تامین نفت خام از ایران ، به علت بازگشت تحریم‌های آمریکا با مشکلاتی مواجه شده است. از دیگر سو، معضل مازاد عرضه بنزین و کاهش مصرف آن نیز به بازگشت تحریم‌های آمریکا علیه ایران بازمی‌گردد. پس از خروج آمریکا از توافق بین‌المللی برجام و جدی شدن بازگشت تحریم‌های آمریکا علیه ایران، نگرانی بازار نفت از قطع صادرات نفت خام ایران به بازار جهانی، رشد چشمگیر قیمت نفت را به همراه داشت که منجر به افزایش بی‌سابقه قیمت سوخت در آمریکا شد. در پی این اتفاق، تقاضای رانندگان آمریکا برای بنزین با کاهش همراه شد و این اتفاق نیز به معنای ایجاد مازاد در بازار بنزین و فشار به قیمت این فرآورده نفتی بود. میزان مصرف روزانه بنزین در آمریکا حدود 1/5 میلیارد لیتر و طبیعی است که کاهش یا افزایش تقاضای این بازار، در قیمت‌ها اثرگذار باشد.