با تایید هیات دولت، بخش‌هایی از محدوده شهرستان چالدران و خوی به منطقه آزاد ماکو الحاق شدند و برای تایید نهایی و انجام تشریفات قانونی به مجلس شورای اسلامی ارسال شد. این افزایش وسعت در حالی است که منطقه آزاد ماکو دارای 500 هزار هکتار است و به عنوان بزرگترین منطقه آزاد جهان به حساب می‌آید.

با این وجود با تصمیم جدید هیات وزیران هم قرار است 101 هزار و 713 هکتار به آن اضافه شود و به این ترتیب مساحت این منطقه به بیش از 600 هزار هکتار خواهد رسید .در اینجا این سوال مطرح می‌شود که آیا منطقه آزاد ماکو با وسعت کنونی، موفق عمل کرده‌ که اکنون قرار است نقاط جدید دیگری به مساحت بیش از 100هزار هکتار به آن‌ اضافه شود؟

آمارها چه می‌گویند؟

برای بررسی عملکرد منطقه آزاد ماکو، به سراغ عملکرد صادراتی این منطقه به عنوان مهمترین هدف تشکیل آن رفتیم که جزئیات آن به شرح زیر است:

طبق آمار اعلام شده از سوی دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد، میزان کل صادرات منطقه آزاد ماکو از سال92 تا پایان سال96 برابر با 101 میلیون دلار بوده که در نمودار زیر آمده است.

( ارزش کل صادرات منطقه آزاد ماکو از سال92 تا سال96/ منبع: دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد)

سهم 3درصدی بزرگترین منطقه آزاد جهان از صادرات مناطق آزاد ایران!

میزان کل صادرات منطقه آزاد ماکو در سال‌های92 ، 93، 94 ، 95 و 96 به ترتیب برابر است با صفر، 19، 19، 46، 17 میلیون دلار بوده که شامل «صادرات مجدد» و «صادرات کالا و خدمات تولیدی در منطقه آزاد اروند» می‌باشد.

براساس آمار‌های دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد نیز، ارزش صادرات از کل مناطق آزاد 7گانه در سال‌های 92، 93، 94، 95، 96 به ترتیب 192، 369، 644، 812، 1048 میلیون دلار بوده که در مجموع 5سال برابر است با 3065 میلیون دلار و ارزش صادرات منطقه آزاد ماکو نیز در همین سال‌ها 101میلیون برآورد می‌شود. به عبارتی سهم صادرات بزرگترین منطقه آزاد جهان از مجموع صادرات مناطق آزاد ایران تنها حدود 3درصد است.

طبق بند 11 سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و نیز بر اساس ماده1 قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری-صنعتی، یکی از مهم‌ترین اهداف ایجاد مناطق آزاد، «تولید و صادرات کالاهای صنعتی و تبدیلی» است، اما آمارها گواهی می‌دهد، بزرگترین منطقه آزاد جهان یکی از ضعیف‌ترین عملکردهای صادرتی میان مناطق آزاد ایران را به خود اختصاص داده است.

بازوی پژوهشی مجلس و چالش‌های ناشی از وسعت مناطق آزاد

نمودار زیر نیز که از گزارش کارشناسی مرکز پژوهش های مجلس با عنوان »لایحه ایجاد هفت منطقه آزاد تجاری- صنعتی و دوازده منطقه ویژه اقتصادی» و چالش‌های ناشی از وسعت محدوده مناطق آزاد استخراج شده ، مناطق آزاد ایران را از حیث مساحت با سایر مناطق آزاد جهان مقایسه کرده و آسیب‌ها و چالش‌های مساحت بسیار زیاد مناطق آزاد ایران برای اقتصاد کلان کشور را مورد توجه قرار داده است.

نمودار مقایسه مناطق آزاد ایران و جهان

در بخشی از آن گزارش که به آسیب های پیش رو مناطق آزاد فعلی ناشی از وسعت محدوده‌ها اختصاص پیدا کرده، آمده است: «بیش از دو دهه از ایجاد اولین مناطق آزاد تجاری- صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی با هدف جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و رونق تولید و صادرات در ایران می‌گذرد و به نظر می‌رسد این مناطق علیرغم تلاش‌های انجام شده در حال حاضر با چالش‌های کارکردی متعددی روبرو هستند که بخشی از آنها ناشی از وسعت بالای آنها و عدم مکان یابی صحیح است.»

مرکز پژوهش‌های مجلس با اعلام آنکه موفق‌ترین مناطق آزاد جهان شامل مناطق آزاد شنژن چین و جبل علی امارات، دارای مساحت‌های کمتر از 5هزار هکتار هستند، معتقد است که «این موضوع نشان از حاکم بودن منطق علمی و تمرکز این مناطق بر امور تولید، صادرات و جذب سرمایه‌گذاری خارجی و پرهیز از ورود به مسائل حاشیه‌ای در این مناطق برعکس مناطق آزاد ایران است.

درحالی که در مقابل، منطقه آزاد ماکو با مساحت بیش از 500 هزار هکتار و مناطق ارس و اروند با مساحت‌های چند ده هزار هکتاری به جهت تأمین زیرساخت‌ها و فنس‌کشی منطقه و جلوگیری از رسوب کالای قاچاق و درگیر شدن با امور شهری و روستایی با مشکلات متعددی مواجه بوده و توجیه اقتصادی خود را به لحاظ تولیدی و صادراتی از دست داده‌اند».

پیش از این نیز، خبرگزاری فارس در اواخر مردادماه سالجاری با انتشار گزارشی با عنوان «بزرگترین منطقه آزاد جهان بزرگتر شد/ تلاش‌های 2ساله کمیسیون اقتصادی مجلس نتیجه عکس داد» به افزایش مساحت مناطق آزاد ماکو توسط نمایندگان مجلس واکنش نشان داد.

تکرار یک تجربه ناموفق

در آن گزارش با اشاره به این موضوع که یکی از معضلات افزایش مساحت مناطق آزاد، به نقاط شهری و روستایی آن برمی‌گردد چراکه قرار شده شهرستان چالدران و خوی به منطقه آزاد ماکو اضافه شود. این اتفاقات در حالی رقم خورده که در همین سال‌های اخیر نیز مساحت منطقه آزاد اروند افزایش پیدا کرد و بر این اساس برای درک بهتر موضوع لازم است به تجربه مشابه و ناموفق منطقه آزاد اروند اشاره کرد.

اما قبل از آنکه به عملکرد مناطق آزاد اروند پس از الحاق نقاط شهری و روزستایی بپردازیم لازم است که بدانیم «نسبت صادرات به واردات» یکی از شاخص‌های مهم برای سنجش عملکرد مناطق آزاد است و هر چه این نسبت بالاتر باشد، حاکی از عملکرد مطلوب آن‌ها است.

منطقه آزاد اروند در سال83 تأسیس شد اما بعد از روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، دو شهر آبادان و خرمشهر به منطقه آزاد اضافه شد. براساس آنچه در نمودار زیر نمایش داده شده،‌ میزان صادرات این منطقه در سال92 4.5برابر واردات بود، اما ظاهراً پس از الحاق دو شهر آبادان و خرمشهر به منطقه اروند و در سال‌های 93، 94 و 95 واردات از صادرات پیشی گرفته است.

نسبت صادرات به واردات در منطقه آزاد اروند

(نسبت صادرات به واردات در منطقه آزاد اروند/ منبع: دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد)

ظاهراً به دلیل افزایش جمعیت شهری و روستایی، مصرف کالاهای خارجی در این منطقه افزایش یافته و به همین دلیل هم «نسبت صادرات به واردات» با کاهش شدیدی همراه بوده است. همین علت بارها و بارها هم در گزارشات بازوی پژوهشی مجلس به آن اشاره شده و به عنوان یکی از علل اصلی انحراف مناطق فعلی از اهداف اولیه شناخته شده است.

منطقه آزاد ماکو از پایتخت ایران نیز بزرگتر شد

همچنین بررسی‌های خبرنگار ما از اطلاعات موجود در رابطه با مساحت شهرهای ایران نشان می‌دهد، افزایش وسعت منطقه آزاد ماکو توسط هیات دولت در کمال ناباوری محدوده این منطقه را از مساحت 340شهر کشور، 18مرکز استان و همچنین از پایتخت ایران نیز بزرگتر کرد.

براساس این گزارش، شواهد حاکی از آن است که «گستردگی مساحت» و «وجود نقاط شهری و روستایی» در محدوده منطقه آزاد ماکو امکان کنترل ورود و خروج کالا را مختل می‌کند چراکه بدیهی است امکان کنترل تمامی خودروهای سواری ورودی و خروجی به شهرها و روستاها و کنترل تمامی ساکنان این مناطق در هنگام ورود و خروج از محدوده و منطقه وجود ندارد و همین امر رسوب قاچاق کالا از این مناطق را نیز تشدید می‌کند و عملا امکان تمرکز بر تولید و صادرات در این منطقه را غیر ممکن خواهد کرد.