بیژن زنگنه، وزیر نفت اخیرا در نشست خبری با اصحاب رسانه، با اشاره به محدود بودن بازار صادراتی فرآورده‌های نفتی کشورهای همسایه، راهبرد صادرات فرآورده‌های نفتی به‌جای نفت خام را یک راهبرد غیرعملیاتی قلمداد کرد؛ این در حالی است که پژوهش‌های صورت گرفته براساس گزارش‌های اداره اطلاعات انرژی امریکا (EIA) در این زمینه ادعای وزیر نفت را رد می‌کند. برای مثال تنها چهار کشور ترکیه، عراق، پاکستان و افغانستان در سال ۲۰۱۷ میلادی، روزانه بیش از ۱۴۰ میلیون لیتر فرآورده نفتی وارد ‌کرده‌اند.

میزان واردات فراورده‌های نفتی ۳ کشور عراق، پاکستان و افغانستان در سال ۲۰۱۷ میلادی(ارقام به میلیون لیتر است)

کارشناسان می‌گویند سه کشور عراق، پاکستان و افغانستان به دلیل درگیر بودن در جنگ‌های داخلی توان توسعه‌ زیرساخت‌های پالایشی و پتروشیمیایی خود را ندارند و یک بازار مطلوب برای ایران به‌حساب می‌آیند.

رد گفته های وزیر با استناد به تجربه کارکشتگان

وزیر نفت در اظهارات مذکور خود با انتقاد از موضوع صادرات فرآورده‌های نفتی به‌جای نفت خام ، گفته است: «عده‌ای به‌سادگی می‌گویند صادرات فرآورده ساده‌تر از نفت خام است و معلوم نیست با چه توجیهی این مطالب را مطرح می‌کنند.» این صحبت وزیر نفت در حالی مطرح می‌شود که مدیران امور بین‌الملل شرکت ملی نفت که متولیان اصلی فروش نفت و فرآورده‌های نفتی در دوران تحریم بوده‌اند، در اظهارنظرهایی، این سخن زنگنه را نقض کرده‌اند.

سید محسن قمصری، مدیر امور بین الملل شرکت ملی نفت در دولت های دهم و یازدهم، طی مصاحبه ای موضوع تحریم صادرات نفت کوره به‌عنوان یکی از فراورده‌های نفتی را رد کرده است. قمصری در پاسخ به اینکه آیا صادرات نفت کوره در تحریم‌های ۹۱-۹۰ با مشکل مواجه شده بود ، گفته است: «خیلی نفت کوره روی آب نداشتیم. مقاطع کوتاهی هم که برخی محموله‌های نفت کوره روی آب می‌رفت صرفاً به خاطر مسائل عملیاتی بود. هر چه نفت کوره روی آب می‌رفت به‌صورت مقطعی بود».

از سویی دیگر به عقیده‌ کارشناسان از میان تمامی فرآورده‌های نفتی، سخت‌ترین بازاریابی با توجه به الزامات زیست‌محیطی متعلق به نفت کوره است که طبق گفته های قمصری صادرات نفت کوره با مشکل روبرو نشده بود. از طرفی دغدغه‌ وزیر نفت برای فروش فرآورده‌های نفتی یک دغدغه‌ بی‌مورد است، زیرا با توسعه پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها توسط بخش خصوصی، وظیفه بازاریابی و فروش فرآورده نیز بر عهده خود آنهاست و مشابه پتروشیمی های بخش خصوصی، مسئولیتی متوجه وزارت نفت نیست.

همچنین محمدعلی خطیبی، مدیر اسبق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت نیز در مصاحبه با خبرگزاری مهر علت اصلی تحریم پذیری نفت ایران را خام فروشی نفت دانسته و گفته است: ازآنجاکه عمده‌ ‌فروش ما نفت خام است، در شرایط تحریم با مشکل مواجه می‌شویم. در تحریم سال ۱۳۹۰، در فروش فرآورده‌های نفتی مشکلی نداشتیم ولی در واردات بنزین و فروش نفت خام مشکلات زیادی داشتیم. خطیبی تاکید دارد که ساخت پالایشگاه یک راهبرد مهم در بی اثر کردن تحریم‌های نفتی است.

مرکز پژوهش‌های مجلس: رصد فرآورده‌های نفتی دشوار است

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی که پیرامون طرح «افزایش ظرفیت پالایشگاه‌های میعانات گازی و نفت خام با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی» منتشر کرده به تفاوت نفت خام و فرآورده‌های پتروپالایشی در تجارت و تحریم پذیری پرداخته است. این نهاد پژوهشی در گزارش خود به این موضوع اشاره کرده است که با توجه به صادرات نفت خام که در محموله‌های بسیار بزرگ (بعضاً ۲ تا ۳ میلیون بشکه) صورت می‌گیرد، این امکان برای آمریکا به وجود می‌آید که نفت‌کش‌های حامل نفت ایران را مورد رصد قرار دهد، این در حالی است که با فرآورش نفت خام و تبدیل آن به زنجیره متنوعی از فرآورده‌های نفتی، صادرات بخش زیادی از فرآورده‌ها از طریق خودروهای سنگین، خط لوله و نهایتاً کشتی‌های کوچک به کشورهای همسایه انجام می شود و رصد محموله‌ها بسیار دشوارتر خواهد بود.

از سوی دیگر علاوه بر رهگیری نفت‌کش‌های حامل نفت، ‌کیفیت و خواص شیمیایی و فیزیکی نفت خام ایران نیز تقریباً مشخص است و درنتیجه، امکان شناسایی آن وجود دارد. این در حالی است که با فرآوری نفت خام و تبدیل آن به فراورده‌های نفتی، شناسایی فراورده‌های تولیدی بسیار دشوار و نزدیک به غیرممکن خواهد شد.

کویت؛ پیشتاز توسعه صنعت پالایشگاهی

کشوری نظیر کویت که از لحاظ مساحت و جمعیت تنها به اندازه یکی از استان‌های کوچک ایران است، ظرفیت پالایشی و پتروپالایشی خود را به ۱.۴ میلیون بشکه در روز رسانده است و طبق برنامه‌ریزی‌های ملی خود این ظرفیت را تا سال ۲۰۲۵ میلادی به ۲ میلیون بشکه در روز یعنی معادل ظرفیت فعلی پالایشگاه‌های ایران خواهد رساند.

به عقیده بسیاری از کارشناسان برنامه ریزی مذکور کویت نه به دلیل تحریم نفتی بلکه به دلیل ریسک بسته شدن تنگه هرمز در سال‌های آتی است و کویت نیز این نکته را دریافته است که باید فروش صادراتی خود را از محموله های بزرگ نفتی با ریسک حمل بالا به محموله های متنوع فرآورده که قابلیت حمل از طریق خط لوله و تانکر و قطار به کشورهای همسایه را داشته باشد تبدیل کند.

پس از مشاجرات لفظی روحانی، رئیس جمهوری ایران و مقامات آمریکایی بر سر بستن تنگه هرمز، کنگره (مجلس نمایندگان) کویت در تابستان امسال جلسات فوق العاده‌ای برگزار کردند و بر احداث سریع‌تر پتروپالایشگاه ۶۵۰ هزار بشکه‌ای الزور تاکید کردند.

صادرات فرآورده نفتی چه ظرفیتی ایجاد می‌کند؟

کیان محمدی، کارشناس حوزه نفت در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه یکی از عواملی که موجب تحریم نفت ایران می‌شود، تعداد کم مشتری‌های نفت خام است، گفت: کم مشتری بودن نفت خام ایران به‌نحوی‌ است که در حال حاضر از ۶۷۰ پالایشگاه موجود در دنیا، نفت صادراتی ایران تنها به ۴۰ پالایشگاه در چند کشور از جمله چین، هند، کره جنوبی، ژاپن، ترکیه، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، یونان و افریقای جنوبی صادر می‌شود. بنابراین مقاصد و خریداران محدود، امکان تحریم نفتی را آسان‌ کرده است.

وی ادامه داد: با فرآورش نفت خام، تک محصول نفت تبدیل به ۵۰ محصول نفتی و ۴۰ شرکت پالایشیِ مشتری نفت ایران تبدیل به هزاران شرکت تامین سوخت و هزاران شرکت تولید مواد شیمیایی و حتی میلیون‌ها مصرف کننده نهایی مواد پتروشیمیایی می شوند. یعنی تقریبا تمام مردم دنیا مشتری محصولات نفت ایران می‌شوند نه اینکه فقط ۴۰ شرکت پالایشی مشتری نفت ما باشند. از طرفی امکان رهگیری درآمدهای خارجی کشور نیز برای امریکا سخت‌تر می‌شود. زیرا با افزایش تعداد تراکنش‌های مالی با حجم‌های کوچک، ریسک همکاری مالی با ایران کاهش می‌یابد.

به گفته این کارشناس حوزه نفت، با وجود استدلال‌های مطرح‌شده از سوی مدیران امور بین‌الملل شرکت ملی نفت و مرکز پژوهش‌های مجلس مبنی بر مزیت صادرات فراورده‌های نفتی نسبت به صادرات نفت خام، وزیر نفت همچنان و به‌صورت مکرر بر اشتباه ۲۰ ساله خود اصرار می‌ورزد و ساخت پالایشگاه و پتروپالایشگاه را راه‌حل مناسبی برای ایجاد ارزش افزوده بیشتر، اشتغال‌زایی و همچنین بی‌اثر کردن تحریم‌ها نمی‌داند.

پالایشگاه ستاره خلیج فارس؛ نماد خودباوری ملی

پالایشگاه ستاره خلیج فارس که بنای آن در دولت دهم گذاشته شد، نماد بارز سیاست کاهش خام فروشی و تولید فرآورده در کشور است که موجب شد کشور بتواند بر بحران تامین بنزین غلبه کند. بحرانی که در صورت بی توجهی دولت دهم و عدم راه اندازی ستاره خلیج فارس، امروز ابعاد غیرقابل باوری پیدا می کرد.

طی روزهای آتی قرار است فاز ۳ پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس به بهره برداری برسد و فاز ۴ این پالایشگاه نیز کلنگ بخورد.احداث و بهره برداری از دو فاز این پالایشگاه میعانات گازی علاوه بر اینکه دغدغه فروش میعانات گازی را حل کرده و این خوراک را تبدیل به فرآورده های با ارزش تری می کند، بخش عمده بنزین مورد نیاز کشور را در سطح با کیفیتی تامین می کند. فرآورده ای استراتژیک که تامین آن در دوره قبلی تحریم ها تبدیل به چالش جدی و نقطه ضعفی برای فشار اقتصادی بر ایران شده بود. از سویی دیگر این پالایشگاه با گام برداشتن برای ورود به حوزه صادراتی می تواند نقش مهمی در ارز آوری و تولید فرآورده های با ارزش افزوده بیشتر، ایفا کند.

با توجه به فرمایشات رهبر انقلاب مبنی بر توسعه صنعت پالایشگاهی برای تولید فرآورده هایی با ارزش افزوده بیشتر و پرهیز از خام فروشی و همچنین با تکیه بر سیاست های کلان اقتصادی کشور در برنامه ششم توسعه، توسعه صنعت پالایشگاهی امری قطعی است که طی ۶ سال فعالیت بیژن زنگنه در وزارت نفت تلاش و حمایتی جدی از آن صورت نگرفت.