همسو با افت و خیز قیمت‌ها، سیلاب توفنده نقدینگی بر بستر سهام، رکورد حجم و ارزش معاملات خرد را در هم شکسته است. خروج آمریکا از برجام، بازگشت مجدد تحریم‌های نفتی و غیرنفتی، ثبت ارقام بی‌سابقه برای بهای ارزها، جنگ تجاری بین غول‌های اقتصادی جهان و نوسان شدید قیمت‌ها در بازار جهانی، لقب متلاطم‌ترین سال را برای بورس تهران طی سال ۹۷ به ارمغان آوردند.

آغازی توام با ترس

اقتصاد ایران سال ۹۷ را توام با شتاب ناشکیبای بهای ارزها برای ثبت عددهای جدید آغاز کرد. تعمیق ریسک‌های سیستماتیک عامل اصلی این جریان شتابنده در بازار ارز و نگرانی دارندگان پس‌اندازهای ریالی بود که رفته‌رفته به سایر بازارهای همسایه سرایت کرد. بروز ناآرامی‌ها در ماه‌های پایانی سال ۹۶، تصمیم یکجانبه دولت آمریکا برای خروج از برجام و سیاست عمیقا نادرست دولت با تثبیت بهای ارزها و مهم‌تر از همه رشد افسارگسیخته اعتبار یا نقدینگی از مهم‌ترین اتفاقاتی بود که ذهن بازارها را طی نخستین روزهای کاری سال گذشته برآشفت و فعالان بازارها را به واکنش واداشت. مهم‌ترین اتفاق اثرگذار بر سهام در شروع سال ۹۷ تصمیم دولت برای تثبیت قیمت دلار روی عدد ۴ هزار و ۲۰۰ تومان بود. در آن مقطع زمانی که بهای دلار در بازار آزاد با رشد فزاینده به رقم بی‌سابقه ۶ هزار تومان رسیده بود، سیاست‌گذار در بیست‌ویکم فروردین‌ماه نرخ واحدی را برای ارزهای گوناگون اعلام و خرید و فروش با سایر نرخ‌ها را غیررسمی و ممنوع کرد. به این ترتیب، شاخص کل سهام که صعود آرامی را در ابتدا تجربه کرده بود، با این تصمیم نابهنگام و نادرست عقب نشست و جریان نقدینگی در سهام نیز تضعیف شد.

سهام و مساله برجام

دومین سکانس تحولات بورس تهران به خروج یکجانبه آمریکا از برجام در دومین ماه سال پیوند خورد. پس از تحمیل نرخ‌های دستوری به بازار ارز، نگرانی در خصوص عواقب خروج آمریکا از توافق هسته‌ای-(برجام)، سرمایه‌های خرد از جریان معاملات خارج شدند و متعاقب آن از ارزش سهام بورس تهران نیز کاسته شد. با افزایش نااطمینانی‌ها در این دوره بورس شاهد عقبگرد ۴ کانالی نماگر اصلی سهام تا پیش از خروج رسمی آمریکا از توافق هسته‌ای بود و همزمان بخشی از جریان سرگردان نقدینگی به سمت سهم‌های مستعد برای سفته‌بازی سرازیر شد. اما پس از این رویداد، هیجانات کاذب در بازارها فروکش کرد و به این ترتیب ضمن تقویت تقاضا برای سهم‌های اصطلاحا بنیادی، در بازارهای ارز و سکه نیز قیمت‌ها وارد موج اصلاحی شد.

تابستان؛ گرم‌ترین فصل بورس

با خروج آمریکا از برجام در قلب بهار، بازارها آرامش روانی خود را تا حدودی بازیافتند و توجه سهامداران به وضع بنیادی سهم‌ها معطوف و به این ترتیب زمینه‌های رشد شاخص در دوره پساخروج به تدریج فراهم شد. در روزهای پایانی فصل بهار بود که بورس تهران از رخوت چند ماهه درآمد و شاخص کل طی تنها ۱۰ جلسه کاری - از ۲۱ خرداد تا ۴ تیرماه - بازدهی خیره‌کننده ۲۰ درصدی را به نمایش گذاشت. فرار سرمایه‌های خرد از تورم و هجوم پول‌ها به سمت سهام در این مقطع زمانی رکورد بی‌سابقه ۱۱۵ هزار واحدی را برای شاخص کل و ارزش حدود ۹۲۰ میلیارد تومانی را برای معاملات خرد رقم زد. این موج را می‌توان اولین رالی پرسرعت بازار سهام طی سال ۹۷ دانست.

پس از این موج، شاخص کل سهام به دوره کوتاهی از استراحت رفت و طی معاملات تیرماه نوسان تقریبا صفر درصدی را ثبت کرد. در بحبوحه برگزاری مجامع سالانه شرکت‌ها برای تقسیم سود و انتشار گزارش‌های فصلی عملکرد بنگاه‌های بورسی، سهام شرکت پتروشیمی پارس هم برای اولین بار در بورس تهران عرضه شد. سهامداران ضمن استقبال از این رویدادهای مثبت، به دلیل ابهام در سیاست‌های ارزی دولت مواضعی محتاطانه اتخاذ کردند. البته آغاز عملی جنگ تجاری بین چین و آمریکا(وضع نخستین مرحله از تعرفه‌های وارداتی آمریکا علیه کالاهای چینی) و بروز عواقب آن در افت قابل‌ملاحظه قیمت جهانی مواد خام و همچنین مساله تحریم‌های غیرنفتی از ریسک‌های مهمی بودند که به‌عنوان نیروی بازدارنده، جلوی حرکت رو به رشد بورس کالامحور تهران را گرفتند. با وجود تلاش‌های ناکام سیاست‌گذار برای راه‌اندازی بازار دوم ارز، اما انتشار گزارش‌های نسبتا درخشان شرکت‌های بورسی برای فصل بهار پایه‌های رشد بنیادی سهم‌ها را برای رالی بعدی بورس تهران مستحکم کرد. در ماه میانی تابستان بود که موج قوی‌تر از رشد قیمت در بورس تهران پدیدار شد. راه‌اندازی بازار دوم ارز و صدور مجوز برای عرضه ارز صادرکنندگان بزرگ بورسی در این بازار از مهم‌ترین اتفاقات اثرگذار در راستای استقبال سرمایه‌های خرد از سهام بود. عقب‌نشینی سیاست‌گذار از سیاست تثبیت قیمت و شناورسازی ارز صادرکنندگان غیرنفتی پس از تحمیل چهارماه نرخ واحد ۴۲۰۰ تومانی، گشایشی در بازارها به وجود آورد که حاصل آن رشد ۲۶ درصدی شاخص کل بورس تهران در مردادماه-بیشترین رشد ماهانه طی ۱۵ سال- بود.

اگرچه سیاست تثبیت قیمت‌های ارز عواقب سنگینی چون ایجاد رانت ۲ هزار و ۳۰۰ میلیارد تومانی در بورس کالای ایران طی تیرماه را داشت اما با راه‌اندازی بازار دوم تا حدودی فضا برای صادرکنندگان بزرگ بورسی جهت جبران تورم به وجودآمده از طریق فروش ارزهای خود با نرخ‌های میانه-حول دلار ۷۵۰۰ تومان- فراهم آمد. اما بازار سهام با وجود گشایش نسبی در حصار سیاست‌های نادرست ماند. پافشاری نهاد قیمت‌گذار برای نرخ‌گذاری محصولات پایه در بورس کالا یکی از موانع رشد سهام وابسته در بورس کالامحور تهران طی دوره بعد بود که سرانجام پس از بروز فساد گسترده، سیاست‌گذار را وادار به اصلاح سیاست کرد و به این ترتیب، در شهریورماه با شروع قیمت‌گذاری محصولات مسی، فولادی و پتروپالایشی فضا برای آخرین رالی قدرتمند سهام در روزهای پایانی تابستان و به نوعی در کل سال ۹۷ مهیا شد.

با گشایش فضا برای عرضه محصولات پایه، سقف رقابت برای معاملات فرآورده‌های نفتی، فلزات اساسی و در نهایت کالاهای پتروشیمی در بورس کالا حذف و سومین موج صعودی شاخص سهام طی روزهای پایانی شهریور پدیدار شد. پایان عرضه ارزان محصولات کالایی در این دوره استقبال از سهام وابسته را در بورس تهران تشدید کرد. به این ترتیب، در روزهای پایانی تابستان یعنی از بیست‌وهفتم شهریور موج قدرتمند دیگری پا به صحن بازار گذاشت و شاخص کل سهام طی تنها ۸ روز کاری حدود ۳۸ هزار واحد-معادل ۲۴ درصد- ارتفاع گرفت و در قله تاریخی ۱۹۵ هزار واحد قرار گرفت. هجوم بی‌وقفه سرمایه‌های خرد به بازار سهام قیمت طیف گسترده‌ای از سهم‌ها را وارد مسیر صعودی کرد و تقریبا تمام نمادها با صف‌های طولانی خرید توانستند بازدهی‌های جالب توجهی را ثبت کنند. شرایط به‌گونه‌ای پیش رفت که در نهمین روز مهرماه-یعنی روز تاریخی بورس تهران- ارزش معاملات به رقم بی‌سابقه ۲ هزار میلیارد تومان رسید. ترس از کاهش پیوسته ارزش ریال از مهم‌ترین عوامل حرکت سرمایه‌ها به سمت سهام بود که در مواردی بدون توجه به ارزندگی سهم‌ها به جریان معاملات پیوستند.

اما لزوم اصلاح طبیعی قیمت‌ها پس از رشدهای خیره‌کننده با عقبگرد بهای ارزها در بازار آزاد و همچنین افزایش نرخ ارز برای محاسبه خوراک واحدهای پتروشیمی آغاز شد و روند افزایشی شاخص کل با فشار عرضه در بزرگ‌ترین صنعت بورسی و سرایت آن به کل گروه‌ها، متوقف شد و در مسیر برگشت قرار گرفت.

شروع تحریم‌ها و تلاطم‌های جهانی

پس از فروکش تب خرید در بورس تهران و عقبگرد شاخص کل از اوج تاریخی از دهم مهرماه، بازار سهام رفته‌رفته به پیشواز دور نهایی تحریم‌ها در میانه آبان رفت. در پی این اتفاق، انتشار گزارش‌های میان‌دوره‌ای در پایان مهرماه عامل مهمی بود که تا حدودی از سهم‌های بنیادی حمایت کرد. اما یک روز مانده به شروع تحریم‌های نفتی، رئیس جمهوری آمریکا در تصمیمی غیرمنتظره هشت مشتری نفت ایران را معاف از تحریم‌ها دانست. تبعات این تصمیم به سقوط بهای جهانی نفت و ثبت یکی از طولانی‌ترین دوره‌های نزولی این بازار انجامید. پیش از این، شاخص‌های نفتی به‌دلیل تحریم‌های نفتی ایران گارد صعودی داشتند و بسیاری قیمت‌های ۱۰۰ دلاری را برای طلای سیاه در پایان سال ۲۰۱۸ برآورد می‌کردند. اما اعطای معافیت‌های نفتی از یکسو و بروز اولین نشانه‌های منفی جنگ تجاری بین چین و آمریکا سبب شد تا نه تنها بهای نفت دچار افت شود، بلکه قیمت سایر مواد خام نیز در مسیر نزولی بیفتد.

برآیند این رویدادها موجب تشدید نااطمینانی اهالی بازار و خروج سرمایه‌های خرد از جریان معاملات بورس تهران شد. وزن‌دهی بیش از اندازه به اثر واقعی تحریم‌ها هم فشار بر قیمت سهام را مضاعف کرد تا شاخص کل سهام طی کمتر از سه ماه-از نهم مهرماه تا اولین روز زمستان- ۲۱ درصد پایین‌تر از قله تاریخی خود قرار بگیرد.

سکانس آخر؛ نمایش ضعیف

یکی از تبعات منفی تحریم‌ها و همچنین تلاطم قیمت‌های جهانی، تغییر ذائقه اهالی بورس تهران و حرکت سرمایه‌های خرد به سمت سهم‌های مستعد برای سفته‌بازی و وزن‌دهی بیش از اندازه و غالبا غیرتحلیلی به تورم دارایی‌ها بود. پیشتازی صنایعی چون بانک‌ها یا خودرویی‌ها با طرح موضوعاتی چون افزایش سرمایه از محل تجدید ارزیابی دارایی‌ها پیشران اصلی حرکت بازار سهام در این دوره بود. از طرفی، سهم‌های اصطلاحا دلاری در شرایط نامطمئن بازار جهانی با تقویت جریان اطلاعات و انتشار گزارش‌های ماهانه و میان‌دوره‌ای دوره‌هایی از رشدهای کم‌رمق را تجربه کردند. با وجود این، شاخص کل سهام نتوانست از نوسان در منطقه مرده عبور کند و طی تقریبا چهار ماه پایانی سال عمدتا در محدوده ۱۵۵ تا ۱۶۵ هزار واحد به نوسان پرداخت تا در پنجمین سکانس شاهد نمایشی ضعیف از سهام باشیم.

بورس ۹۷ از دریچه آمار

نماگر اصلی بورس تهران از ابتدای سال تا اوج تاریخی خود در نهمین روز مهرماه ضمن بازدهی ۱۰۳ درصدی، در ارتفاع ۱۹۵ هزار و ۴۸۰ واحد ایستاد؛ سپس با اجرای تحریم‌ها و تلاطم بازارهای جهانی در جنگ تجاری غول‌ها، مسیری فرساینده را طی کرد و شاخص کل با عقبگرد ۱۶ درصدی در میانه اسفند روی عدد ۱۶۲هزار و ۸۲۷ واحد جا خوش کرد. ارزش معاملات خرد ضمن ثبت رکورد تاریخی در مقایسه با سال قبل رشد ۲۳۵ درصدی را به نمایش گذاشت. افزون بر این، در شرایطی که تا روز تاریخی بورس تهران در نهم مهرماه، حدود ۵ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان پول از سوی سهامداران حقیقی به جریان سهام پیوسته بود، در نیمه دوم سال با خروج تدریجی سهامداران خرد از بازار، این رقم به ۳ هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان کاهش یافت. در این سال ۱۳ عرضه اولیه انجام شد که بزرگ‌ترین آن عرضه سهام پتروشیمی پارس در تیرماه بود.