اکنون گردوغبار تندباد ارزی نیمه اول امسال به سفره هفت‌سین نوروز ۹۸ رسیده و به‌نظر می‌رسد قرار نیست به این زودی‌ها سایه سنگین آن از روی اقتصاد ایران برداشته شود. رشد افسارگسیخته قیمت اقلام مصرفی مردم به‌دنبال نوسانات شدید ارزی، سال ۹۷ را به سالی فراموش‌نشدنی برای اقتصاد کشور بدل کرد و حال ایرانی‌ها بیش از گذشته نگران تامین مایحتاج اولیه زندگی‌شان برای سالی هستند که اقتصاددانان آن را سال سخت می‌نامند، هرچند که برخی نیز معتقدند می‌توان از دل تهدیدها به فرصت‌هایی دست یافت. شرایط اقتصادی در سالجاری سبب شد تا طبقه پایین جامعه به سمت دوشغله یا چندشغله‌بودن گرایش پیدا کنند و درنتیجه «زمان‌فروشی» در جامعه رواج شدیدی یافت. درواقع مردمی که ناتوان از تامین مخارج زندگی‌شان هستند، مجبور به انجام مشاغلی با ارزش افزوده پایین‌ هستند که نمونه آن را می توان در افزایش تعداد دستفروشان در مترو و این روزها در افزایش حاجی فیروزها سر هر کوچه و خیابانی دید. با این حال اگر جویای کاسبی این افراد در روزهای پایانی سال که طبیعتا بازار با افزایش تقاضا همراه است، شویم، چندان رضایتی ندارند و از کسادی بازار گلایه‌مندند. خریداران هم که دیگر درآمدشان پاسخگوی هزینه‌ها نیست، رغبتی برای خرید ندارند و سعی می‌کنند تنها اقلام ضروری و اساسی را تامین کنند. اگرچه دولتی‌ها می‌گویند مردم نگران سال آینده نباشند، چراکه انبارها از کالاهای استراتژیک پر است.

درحالی سال 97 نفس‌های آخرش را می‌کشد که به‌عنوان سالی پر فراز و نشیب در اذهان ایرانی‌ها باقی می‌ماند. به‌گونه‌ای که می‌توان به این سال لقب سالی فراموش‌نشدنی را داد. التهابات ارزی نیمه اول امسال درحالی رخ داد که بخشنامه‌های متعدد ارزی به آن شدت بخشید و درنتیجه آن نرخ دلار از مرز 19‌هزار تومان عبور کرد و هنوز هم شاهد رفت و برگشت مداوم نرخ‌ها در بازارهای مختلف هستیم. موضوعی که به شدت بر عملکرد فعالان اقتصادی تاثیر می‌گذارد و قدرت پیش‌بینی را از آنها سلب می‌کند؛ درنتیجه آنها نیز ترجیح می‌دهند سرمایه خودشان را به‌جای امن‌تری انتقال دهند. از سوی دیگر، بازگشت تحریم‌های آمریکا فشار زیادی را به اقتصاد کشور تحمیل کرد و به تشدید نگرانی‌ها در کشور دامن زد. در این میان، این قدرت خرید جامعه کارگری بود که رفته رفته کاهش یافت و آنها را از خرید مایحتاج روزانه و حتی پس‌انداز مقدار اندکی از حقوق ماهانه محروم ساخت. هرچند مردم نیز به‌دلیل اینکه اعتمادشان نسبت به سیاست‌های دولت کاهش یافته بود، با احتکار خانگی به آشفتگی بازار افزودند. به‌دنبال اجرای سیاست‌های جدید بانک مرکزی، بازار تا حدودی رنگ آرامش به خود دید، اما کماکان قیمت بسیاری از کالاها بالاست و این افزایش قیمت برای سال آینده به حدود سه برابر خواهد رسید. ابرتورم، رکودتورمی، سیل نقدینگی، سونامی بیکاری و ... از جمله کلماتی هستند که اقتصاددانان برای توصیف وقایع سال آینده در اظهاراتشان به‌کار می‌گیرند. بنابراین، چندان بعید به‌نظر نمی‌رسد که عموم مردم بابت تامین نیازهای زندگی خودشان برای سال آتی نگرانی‌هایی داشته باشند. این نگرانی درمورد تامین اقلام موردنیاز شب عید نیز بیشتر احساس می‌شود، چون ایرانی‌ها پایبندی بسیاری به این رسم دیرینه دارند و از اینکه نتوانند پذیرایی مناسبی به روال سال‌های گذشته داشته باشند، نگران هستند. اما با این‌حال، دولتی‌ها شرایط فعلی را به جنگ اقتصادی تشبیه می‌کنند و از مردم می‌خواهند نگران کمبود کالا برای سال آینده نباشند. اخیرا نیز محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه مهر تاییدی بر این قضیه زده و گفته است: «موظف شدیم که انبارهای کشور را از کالاهای استراتژیک پر کنیم، این کالاها را مرتب تعویض می‌کنیم که فاسد نشوند.» افزون بر این،‌ مجلسی‌ها نیز اخیرا در جریان بررسی لایحه بودجه 98، با کوپنی‌شدن کالاهای اساسی و توزیع کالابرگ الکترونیکی موافقت کرده‌اند که بدین ترتیب قرار است این امور در سال آینده به اجرا درآیند. هرچند که این تصمیم نیز با واکنش‌های زیادی همراه شد. درحالی اقتصاددانان نهادگرایی مثل فرشاد مومنی و حسین راغفر به‌شدت موافق اجرای چنین سیاستی هستند و آن را ضروری می‌دانند. تعدادی از نمایندگان بخش خصوصی نیز معتقدند کوپنی‌شدن کالاهای اساسی به انحصار و فساد می‌انجامد. گزارش میدانی «آرمان» نیز نشان می‌هد که گروهی از مردم این سیاست را به منزله عقبگرد دانسته و معتقدند چنین امری دور از شأن و کرامت آنهاست.

افزایش حاجی ‌فیروزها

رویدادهای سال 97 سبب شد تا طبقه پایین جامعه به شغل‌های دوم یا سوم روی بیاورند تا بلکه بتوانند مخارج زندگی خودشان را تامین کنند. افزون بر این، افزایش فشارهای زندگی سبب شد تا «زمان‌فروشی» جایگزین «تن‌فروشی» شود. اقتصاددانان در توضیح این پدیده می‌گویند که «مردمی که قدرت خرید ندارند، برای تامین مایحتاج خود سعی می‌کنند زمان بیشتری را صرف کار کردن کنند. زیرا افراد دیگر زمان کافی برای سفر، تفریح، مطالعه و ... ندارند و این خودش موجب افزایش معضلات اجتماعی می‌شود. بنابراین فرد حتی اگر بتواند با زمان‌فروشی نواقص اجرایی دولت‌ها را جبران کند، مسائل بسیاری را از دست می‌دهد.» بنابراین امروز شاهد افزایش مشاغلی با ارزش افزوده پایین از قبیل دستفروشی و در روزهای پایانی سال افزایش حاجی‌فیروزها هستیم. با مراجعه به مترو می‌توان به‌راحتی به این موضوع پی برد که نه‌تنها به تعداد دستفروشان مرد اضافه شده است، بلکه زنان و کودکان بسیاری ناچار به دستفروشی آن هم در شلوغی زیاد واگن‌های مترو در ایام پایانی سال هستند. موضوع بعدی افزایش حاجی‌فیروزها در کلانشهرهاست که اخیرا حسین عبده‌تبریزی اقتصاددان در پستی اینستاگرامی به‌درستی به این موضوع اشاره کرده و در این‌باره نوشته است: «طی پنج سال گذشته، تعداد حاجی‌ فیروزها افزایش یافته است. امسال تقریبا در سر هر چهارراهی در تهران آنان را می‌یابید؛ نه امروز بلکه از اوایل بهمن‌ماه. همه اینها به‌دلیل کاهش درآمد سرانه و تضعیف بودجه خانوار در 12 سال اخیر است. همانطور که تعداد دستفروشان نیز به‌شدت افزایش یافته است.» در ادامه آمده است: «گسترش کسب‌وکار حاجی فیروز رقابت و روش‌های بازاریابی جدید با خود آورده است. اخیرا تعداد زیادی از آنان را در حال تردد با موتور در گروه‌های دو و سه نفره یافتم. دنبال این بودم دریابم که چرا این‌همه ترافیک رفت‌وآمد آنان زیاد شده است، متوجه شدم که روی موتور در بزرگراه‌ها و خیابان‌ها می‌رانند و هر جا راهبندان و توقف ترافیک می‌یابند، بلافاصله موتورهای خود را پارک می‌کنند و خدمات ارائه می‌دهند.»

هزینه سفره هفت‌سین

بررسی‌ها نشان می‌دهد که سبد هزینه‌ خانوار تاب گرانی مازاد شب عید را ندارد. هرچند که بنا به گفته مسئولان، اقلام اساسی مشمول کنترل قیمت هستند و توزیع میوه شب عید در سراسر کشور انجام گرفته است و شیرینی شب عید گران نمی‌شود. با این حال، شاید کمرنگ‌شدن آجیل از سفره هفت‌سین یکی از نگرانی‌های عمده ایرانی‌ها محسوب می‌شود. در همین زمینه «ایرنا» نوشته است که بررسی‌ها از بهای آجیل شب عید در سطح شهر، نشان می‌دهد که هر کیلو پسته «احمد آقایی» در سطح شهر بین 185 تا 235‌هزار تومان، پسته «فندقی» 170 تا 180‌هزار تومان، پسته «کله قوچی» بین 220 تا 280‌هزار تومان، پسته «اکبری» نیز 230 تا 260‌هزار تومان قیمت دارد. بنابراین، هر کیلوگرم انواع پسته در بازار تهران، بین 25 تا 90‌هزار تومان گران‌تر از قیمت‌های تعیین‌شده سازمان میادین میوه و تره‌بار عرضه می‌شود. در بازار پایتخت، قیمت هر کیلوگرم بادام درشت از 140 تا 158 هزارتومان، بادام‌زمینی بین 30 تا 49‌هزار تومان و بادام هندی بین 179 تا 210‌هزار تومان است. هر کیلو فندق در سطح شهر بین 180 تا 228‌هزار تومان و هر کیلو کشمش بین 43 تا 58‌هزار تومان قیمت دارد. بررسی فاکتور خرید آجیل یکی از خانوارها از بازار بزرگ تهران نیز نشان می‌دهد که قیمت‌ها تقریبا با سطح شهر تفاوت چشمگیری ندارد. به‌گونه‌ای که هر کیلو پسته اکبری 235‌هزار تومان، بادام درشت 124‌هزار تومان، بادام هندی 174‌هزار تومان، تخمه کدویی 51‌هزار تومان، تخمه ژاپنی 45‌هزار تومان و فندق 185‌هزار تومان قیمت دارد. هر کیلو پسته در سال گذشته بین 67 تا 95‌هزار تومان، فندق 70 تا 80‌هزار تومان، بادام هندی 100‌هزار تومان، بادام‌زمینی 20‌هزار تومان، تخمه ژاپنی 25‌هزار تومان، تخمه کدویی 28‌هزار تومان و کشمش 36‌هزار تومان بود. همچنین، یک حساب سرانگشتی نشان می‌دهد که برای تهیه یک سفره هفت‌سین باید هزینه‌ای حدود 50 تا 90‌هزار تومان را در نظر گرفت. «ایسنا» در این باره نوشته است: برای تهیه یک سفره هفت‌سین ساده باید مبلغ ۲۰۰۰ تومانی برای سیر، ۶۰۰۰ تومان برای ۱۰۰ گرم سنجد، 5000 تومان برای ۱۰۰ گرم سماق، ۲۰۰۰ تومان برای سیب، ۱۵ تا ۲۵‌هزار تومان برای سبزه، ۵۰۰ تومان تا ۳۰۰۰ تومان برای ماهی قرمز، ۷۵۰۰ تومان برای یک بسته ۶۰۰ گرمی سمنو و بیش از ۱۵‌هزار تومان برای یگ شاخه گل‌سنبل هزینه کرد که البته اگر گل‌سنبل و سبزه را هر کدام ۳۵‌هزار تومان در نظر بگیریم، این مبلغ به حدود ۹۰‌هزار تومان می‌رسد.