یکی از طرح‌های راهبردی میان ایران و عراق در حوزه نفت در سال های اخیر، توافق سوآپ نفت میان دو کشور بوده است. طبق این توافق که ابتدا آذرماه 96 میان وزرای نفت ایران و عراق مطرح شده بود، قرار بر این بود که عراق بخشی از نفت میادین کرکوک را به ایران منتقل کند و ایران معادل آن را در بنادر صادراتی جنوب خود، تحویل مشتریان عراق بدهد.

جزئیات توافق ایران و عراق برای سوآپ نفت

بیژن زنگنه وزیر نفت ایران در سفری که آذرماه 96 به وین داشت از این توافق با عنوان یک ارتباط راهبردی بین ایران و عراق یاد کرد و گفت: «امیدوارم قرارداد ارسال نفت خام کرکوک به ایران با استفاده از کامیون، هفته آینده امضا شود و آرام آرام به سطح 60 هزار بشکه در روز برسد. این خط در ایران به 200 کیلومتر نمی‌رسد و در عراق هم به همین میزان است و ساخت آن کمتر از 2 سال طول خواهد کشید».

جبار اللعیبی وزیر نفت وقت عراق نیز در همان زمان با اشاره به این توافق گفته بود: «بین 30 تا 60 هزار بشکه در روز نفت خام کرکوک از طریق کامیون‌های نفتکش به منطقه مرزی که ایران در آنجا پالایشگاه دارد، تحویل داده خواهد شد». وی با اشاره به برنامه‌ریزی برای احداث خط لوله‌ای جهت انتقال نفت از کرکوک به ایران گفته بود: «ایران موظف شده که نفتی با همان خصوصیات و همان مقدار که از کرکوک دریافت کرده، در بنادر جنوبی عراق در خلیج فارس تحویل دهد».

این توافق به صورت CIF میان دو کشور به امضا رسیده و بر این اساس، هزینه حمل و بیمه بر عهده فروشنده خواهد بود. همچنین زیرساخت‌های انتقال این نفت به پالایشگاه‌های مورد نظر در داخل ایران تا حد زیادی فراهم است. کاهش هزینه انتقال نفت داخل به پالایشگاه‌های غرب و شمال کشور و همچنین دریافت حق ترانزیت، از دیگر مزیت‌های اجرای این طرح است. بر اساس این توافق، نفت عراق قرار بود در دره شهر استان ایلام دریافت و در سه مخزنی که شرکت ملی پخش به این کار اختصاص داده است، ذخیره شود.

شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران برای استفاده از بنزین حاصل از نفت عراق، اقدام به مقایسه کیفیت نفت خام این کشور با نفت مصرفی پالایشگاه‌های کشور کرد و نهایتا مشخص شد که امکان مصرف نفت عراق در پالایشگاه‌های کرمانشاه، تبریز و اراک وجود دارد. علیرضا صادق آبادی مدیر عامل این شرکت در اوایل دی ماه ۹۶ اعلام کرد زیرساخت‌های ایران برای دریافت روزانه 60 هزار بشکه از نفت خام عراق فراهم است.

شروع ابهامات درباره روند اجرای قرارداد سوآپ نفت کرکوک

روابط عمومی وزارت نفت ایران در پاسخ به انتشار گزارشی در رسانه‌ها درباره دلایل تأخیر چند ماهه در اجرای توافق سوآپ نفت ایران و عراق در فروردین 97، اعلام کرد: «تاخیر ناچیز در اجرایی شدن توافق مهم مربوط به سوآپ نفت خام تولیدی شمال عراق بیشتر مربوط به آماده نبودن زیرساخت‌ها و برخی نواقص لجستیکی طرف عراقی برای انجام آن بوده است که با تلاش‌های صورت گرفته و رفع موانع، عملیات سوآپ نفت عراق از سوی ایران به زودی آغاز خواهد شد».

پیش از آغاز اجرای این توافق، المانیتور در گزارشی نوشت: «این قرارداد مسیر تجاری جدیدی برای صادرات نفت میادین شمالی عراق ایجاد می‌کند و موقعیت این کشور در برابر ترکیه در موضوع مسیرهای صادرات نفت را تقویت می‌بخشد. همچنین می‌تواند جایگاه عربستان در بازار را نیز به چالش بکشد».

اوایل خردادماه ۹۷ یعنی پس از گذشت شش ماه از اعلام اولیه این توافق، روابط عمومی وزارت نفت ایران اعلام کرد تانکرهای حامل نفت خام کرکوک عراق پس از ورود به ایران، در حال تخلیه این محموله‌ها در مخازن «دره شهر» که از سوی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی برای این منظور اختصاص یافته است، هستند.

از انتقال حداقلی نفت کرکوک به ایران تا توقف کامل توافق

با این وجود، چند روز پس از انتشار خبر مذکور، رویترز در گزارشی به نقل از جبار اللعیبی وزیر نفت وقت عراق، آغاز توافق سواپ نفتی میان ایران و عراق را رد کرد و گفت این موضوع به دلایل فنی هنوز آغاز نشده است. وزیر نفت وقت عراق مقادیر نفت انتقالی به ایران تا آن زمان را به عنوان پرداخت بخشی از پول برق ایران برشمرد و آن را بر مبنای توافق سوآپ نفت میان دو کشور ندانست.

اوایل آبان ماه سال گذشته و چند روز پیش از شروع دور جدید تحریم‌های آمریکا علیه ایران هم رویترز در گزارشی به نقل از برخی منابع عراقی اعلام کرد: «عراق تا کنون روزانه کمتر از 30 هزار بشکه نفت کرکوک را از طریق کامیون‌های نفتکش به ایران نفت صادر می‌کرد که در ماه نوامبر و در راستای تحریم‌های آمریکا علیه ایران متوقف خواهد شد». در ادامه این گزارش رویترز، به نقل یکی دیگر از منابع عراقی آمده بود: «آمریکا عراق را برای توقف صادرات نفت به ایران و از سرگیری ارسال نفت مناطق کردی به ترکیه تحت فشار قرار داده است».

چرا سوآپ نفت کرکوک برای ایران و عراق مهم است؟

توقف اجرای این توافق راهبردی در حالی است که هم عراق و هم ایران منافع زیادی از اجرای این توافق به دست خواهند آورد. عراق که هم اکنون نفت کرکوک را فقط از طریق خط لوله شمال به ترکیه و جیحان صادر می‌کند، می‌تواند در صورت احداث خط لوله به غرب ایران و سوآپ نفت خود، از میزان وابستگی خود به خط لوله شمالی بکاهد. از طرف دیگر، عراق می‌تواند با انتقال بخشی از نفت خود به پالایشگاه‌های ایران، بنزین تولیدی را مجددا وارد کشور خود کند. همچنین با توجه به اینکه بخش عمده نفت کرکوک به شکل خام صادر می‌شود، عراق می‌تواند فرآورده‌های حاصل از پالایش این نفت در ایران را از طریق بنادر جنوبی به فروش برساند.

ایران نیز علاوه‌بر کاهش هزینه‌های انتقال نفت خود برای پالایشگاه‌های غرب و شمال غرب، می‌تواند نفت عراق را جایگزین نماید. همچنین ایران می‌تواند بنزین حاصل از پالایش این نفت را به عنوان تأمین بخشی از نیاز بازار عراق به این کشور صادر کرد. همچنین این توافق می‌تواند به عنوان عاملی برای نزدیک شدن حجم تجاری دو کشور با یکدیگر باشد زیرا هم اکنون ایران صادرات 9 میلیارد دلاری به عراق دارد ولی کمتر از 300 میلیون دلار از این کشور واردات دارد. درصورتیکه ایران روزانه 50 هزار بشکه نفت از عراق وارد کند، می‌تواند سالانه بیش از 1 میلیارد دلار نفت از این کشور وارد کند. نزدیک شدن حجم تجارت متقابل ایران و عراق، علاوه بر تسهیل مبادلات مالی دو طرف با یکدیگر، عامل انگیزشی مهمی برای طرف عراقی جهت تداوم تجارت با ایران خواهد بود.

با توجه به آنچه گفته شد، انتظار می رود اجرای مجدد این توافق از سوی دولت و خصوصا وزارت نفت پیگیری شود تا بتواند مسیر توسعه روابط راهبردی و تجاری ایران و عراق را بیش از پیش فراهم سازد.