صنعت پتروشیمی را شاید بتوان یکی از پیشران‌های توسعه اقتصادی کشور تلقی کرد. چه از لحاظ نقش آن در افزایش صادرات غیرنفتی و چه از حیث تأثیر آن بر طیف گسترده‌ای از سایر صنایع سبک و سنگین کشور.  گستردگی و پیچیدگی این صنعت به‌گونه‌ای است که هرگونه تحلیل در مورد آن، منوط به ورود به حوزه گسترده‌ای از مباحث اقتصادی و فنی خواهد بود. به همین خاطر در این مجال، گوشه‌ای از اقدامات و فعالیت‌های این صنعت را از ابعاد گوناگون بررسی خواهیم کرد.

1- شاخصه‌های کمی در واحدهای پتروشیمی

در ابتدای سال ١٣٩٢، ٤٣ واحد پتروشیمی در این صنعت فعال بوده‌اند که این تعداد درحال‌حاضر به ٤٨ واحد رسیده است.  ظرفیت منصوبه این واحدها در مقطع ابتدای سال ١٣٩٢ قریب به ٦٠‌ میلیون تن بوده که هم‌اکنون به مرز حدود ٦١,٥‌ میلیون تن بالغ می‌شود. میزان ظرفیت فعال نیز از ٥٧.١‌ میلیون تن در مقطع تحویل دولت، به حدود ٥٩‌ میلیون تن رسیده است.  به‌طور مشابه میزان تولید محصولات پتروشیمی در ابتدای کار دولت یازدهم حدود ٤١.٣ میلیون تن بوده که در مدت یک سال بعد (در تیرماه ١٣٩٣) تغییری در آن ایجاد نشده اما آمارهای تیرماه سال جاری حاکی است که این تولیدات به سطح ٤٥ میلیون تن رسیده است.  در مرحله بعد به میزان حجم صادرات این صنعت اشاره می‌کنیم.  در بازه زمانی از ابتدای تابستان ١٣٩١ تا ابتدای تابستان ١٣٩٢ میزان صادرات محصولات پتروشیمی ١٥.٣‌ میلیون تن (به ارزش ١١.٢ ‌میلیارد دلار) گزارش شده است. برای فاصله زمانی ابتدای تابستان ١٣٩٢ تا ابتدای تابستان ١٣٩٣ شاهد کاهش تناژ صادرات به ١٣.١‌ میلیون تن هستیم که طبعا ارزش صادراتی آن نیز به حدود ١٠ ‌میلیارد دلار رسیده است. اما برای مقطع زمانی یک‌ساله ابتدای تابستان ١٣٩٣ تا ابتدای تابستان ١٣٩٤ به یکباره میزان صادرات به سطح ١٧.٢‌ میلیارد تن رسیده که ارزش صادراتی آن ١٠.٦‌ میلیارد دلار بوده است.

2- تخصیص خوراک

میزان تخصیص خوراک به تفکیک نام خوراک و عملکرد مقایسه‌ای سال‌های ١٣٩١ و ١٣٩٣ در جدول زیر آمده است. ارقام ارائه‌شده حاکی از افزایش ١٦‌ درصدی در مصرف گاز طبیعی و همچنین رشد ٢٧‌ درصدی در میزان اتان دریافت‌‌شده از منابع بالادست (اختصاصا فازهای پارس‌جنوبی) است. درخصوص گاز غنی و گاز ترش نیز به‌ترتیب هشت ‌درصد و شش‌ درصد افزایش مصرف در مقطع زمانی مورداشاره وجود داشته است.

3- طرح‌های صنعت پتروشیمی

صنعت پتروشیمی یک صنعت پویاست و همواره طرح‌های عمرانی متعددی را در راستای توسعه خود در دست اقدام داشته است.

در ابتدای سال ١٣٩٢ تعداد ٧٢ طرح پتروشیمی در کشور در حال اجرا بوده است، اما این طرح‌ها پیشرفت یکسانی در عملیات عمرانی نداشته‌اند. از این تعداد، ١٥ طرح پیشرفت بالای ٦٠‌ درصد داشته‌اند (البته دو طرح NF٣ پتروشیمی بندر امام و متیل‌اتیل‌کتون شیمی‌تکس‌آریا، قبل از روی‌کارآمدن دولت یازدهم در اردیبهشت ١٣٩٢ افتتاح شدند).  این در حالی است که در آخر تیرماه سال جاری از ٦٧ طرح در دست اجرای پتروشیمی، ١٦ طرح (با ظرفیت قریب به بالای ٩,٨‌ میلیون تن در سال) پیشرفت بالای ٦٠‌ درصد دارند.  در بین طرح‌های در دست اجرای پتروشیمی، بدیهی خواهد بود که تعدادی با پیشرفت فیزیکی بالای ٦٠‌ درصد در اولویت اول بررسی و رفع موانع (با هدف اتمام هرچه‌سریع‌تر) قرار می‌گیرند. وضعیت پیشرفت این طرح‌ها نشان می‌دهد ١٦ طرح از این دست در صنعت پتروشیمی تعریف شده که در مجموع نزدیک به ٩هزارو ٧٧٠ ‌هزار تن ظرفیت اسمی دارند.  کمترین ‌درصد پیشرفت ٦٦ و بالاترین آن ٩٨‌ درصد است؛ کمااینکه سه طرح در مرحله تولید آزمایشی یا آماده راه‌اندازی هستند. برای نمونه طرح پلی‌اتیلن سبک کردستان که در ابتدای سال ١٣٩٢ حدود ٦١‌ درصد پیشرفت داشته، هم‌اکنون به مرز پیشرفت ٩١ درصد رسیده یا طرح فاز سوم آمونیاک و اوره (به مجری‌گری پردیس) که در ابتدای سال ١٣٩٢ فقط حدود ٤٠‌ درصد پیشرفت فیزیکی داشته، درحال‌حاضر حدود ٨٢‌ درصد پیشرفت داشته است. در این

رابطه طرح‌های افتتاح / بهره‌برداری‌شده در طول دوره دو ساله دولت تدبیر و امید، به قرار ذیل هستند.

الف) طرح پلی اتیلن سنگین با مجری‌گری پتروشیمی ایلام و ظرفیت ٣٠٠‌ هزار تن در سال که در اواسط اردیبهشت سال گذشته به افتتاح رسید. 

ب) طرح پلی اتیلن سنگین / سبک خطی به مجری‌گری پتروشیمی لرستان (خرم‌آباد) با ظرفیت ٣٣٠‌ هزار تن در سال

ج) طرح PBR / SBR به مجری‌گری پتروشیمی تخت‌جمشید (ماهشهر) با ظرفیت ٤٨‌ هزار تن در سال

د) واحد الفین یازدهم (فاز دوم) به مجری‌گری پتروشیمی کاویان (عسلویه) با ظرفیت حدود هزارو صد ‌هزار تن در سال

نکته مهم در حوزه صنعت پتروشیمی همانا میزان استفاده از ظرفیت‌های خالی یا اسمی است. مراجعه به آمارها نشان می‌دهد شاخص «درصد عملکرد به ظرفیت برنامه‌ریزی‌شده» در سال ١٣٩١ حدود ٨٤‌ درصد بوده که این میزان در سال ١٣٩٣ به حدود ٩٠‌ درصد رسیده است. به‌منظور ریشه‌یابی مشکلات موجود در راستای دستیابی به ظرفیت اسمی در شرکت‌های تولیدی صنعت پتروشیمی، کمیته کارشناسی‌ای با عنوان «کمیته رفع موانع تولید در NPC» تشکیل‌شده و با جدیت تمام به جزئیات موانع تولید پرداخته است. نتایج بررسی‌ها حاکی از آن است که واحدهای عملیاتی با توان بیشتری در مدار تولید قرار گرفتند، به‌طوری که موجب تولید ٣,٤‌ میلیون تن افزایش تولید در بازه زمانی ١٣٩١ تا ١٣٩٣ شده است.

4- فاینانس؛ چالش همیشگی

شکی نیست که صنعت پتروشیمی مانند دیگر بخش‌های صنعت نفت کشور با چالش تأمین مالی روبه‌رو است. توسعه همه‌جانبه این صنعت تا حدود زیادی منوط به برقراری جریان وجوه سرمایه‌گذاری است.  این وضع در شرایط تحریم برقرار بوده و مانعی برای توسعه این بخش به شمار می‌رفته؛ اما این به آن معنا نیست که بتوان همه کاستی‌ها را به مقوله تحریم‌ها نسبت داد.  به‌هرحال طبق گزارش‌های رسمی، میزان سرمایه‌گذاری کل ٦٧ طرح در دست اجرای صنعت پتروشیمی، به حدود ٤٠‌ میلیارد دلار بالغ می‌شود. یکی از مشکلات اساسی و مشترک در اجرای این طرح‌ها تأمین منابع مالی و گشایش ال‌سی آنهاست.  در چندماهه اخیر و در نتیجه تلاش‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی و معاونت امور بین‌الملل وزارت نفت و با همکاری سفارت جمهوری اسلامی ایران در پکن و به لطف مدیریت عالمانه بانک مرکزی، خوشبختانه ال سی طرح‌های الفین و متانول بوشهر، متانول سبلان، متانول کیمیای پارس خاورمیانه، آمونیاک و اوره مسجد سلیمان، آمونیاک و اوره لردگان و آمونیاک و اوره هنگام، از طریق فاینانس چین و همچنین ال سی طرح‌های ESBR صدف، الفین ایلام، متانول سیراف و چند طرح دیگر از طریق صندوق توسعه ملی گشایش یافته است و طبق اظهارنظر مسئولان محترم بانک سپه، اعتبار اسنادی طرح‌های خط لوله مرکز به صورت PRE–ADVICE اعلام شده است. درحال‌حاضر طرح‌های پتروشیمی توسط بخش خصوصی در حال اجراست و بنابراین منابع مالی فعال در این صنعت نیز در قالب «آورده‌های سهامداران»، «صندوق توسعه ملی»، «فاینانس خارجی» و «دریافت تسهیلات از بانک‌های داخلی» تأمین می‌شود.

5- خط لوله اتیلن غرب

یکی از مهم‌ترین پروژه‌های در دست اجرای صنعت پتروشیمی، طرح خط لوله اتیلن غرب و طرح‌های پتروشیمی واقع در مسیر این خط لوله است. طرح خط لوله اتیلن غرب کشور، که از نظر شرایط اقلیمی دشوارترین خط لوله انتقال اتیلن در جهان است، توسط شرکت مدیریت توسعه صنایع پتروشیمی در سه فاز در حال اجراست. طول این خط حدود دوهزارو ٧٠٠ کیلومتر (در مسیری از عسلویه تا تبریز) است که فاز اول آن (یعنی از عسلویه تا کرمانشاه) در سال ١٣٩١ موردبهره‌برداری قرار گرفت.  فاز دوم آن (از کرمانشاه تا مهاباد – میاندوآب) چند روز قبل به بهره‌برداری رسید که براین اساس با رسیدن این خط به پتروشیمی‌های غرب کشور هم‌اکنون خوراک موردنیاز پتروشیمی مهاباد تأمین شده است. هم‌اکنون با دریافت اتیلن از این خط لوله، شرکت‌های پلیمر کرمانشاه و پتروشیمی لرستان در حال تولید / تولید‌آزمایشی هستند و طرح‌های پلی‌اتیلن مهاباد و کردستان نیز با دریافت اتیلن از این طریق، عملا مشکل تأمین خوراک نخواهند داشت.  همچنین قرار است تعداد هفت طرح در دست اجرا، از این خط لوله تغذیه ‌شوند (سه طرح در استان‌های غربی و چهار طرح در منطقه دنا).

درحال‌حاضر واحد پلی‌اتیلن سنگین پتروشیمی ایلام به‌طور موقت تا زمان بهره‌برداری از واحد الفین آن شرکت، با اتصال به خط لوله غرب در مدار تولید قرار گرفته‌ است.  اساسا اجرای این خط لوله و همچنین طرح‌های وابسته به آن، تأثیرات عظیمی در اشتغال (چه از حیث دوران ساخت طرح‌ها و چه از لحاظ دوران بهره‌برداری) مناطق غرب کشور دارد. به این میزان باید توسعه صنایع پایین‌دستی و صادرات محصولات پتروشیمی و محصولات پایین‌دستی را نیز اضافه کرد که در نهایت موجب رونق اقتصادی این مناطق خواهد شد. چنان‌که ذکر شد، تعدادی از طرح‌های توسعه‌ای پتروشیمی، وابسته به این خط لوله هستند؛ بدین شکل که سه طرح در قالب «تغذیه‌کننده‌ اتیلن به خط» و ١٢ طرح در قالب «دریافت‌کننده اتیلن از خط» تعریف شده است.  طرح‌های تغذیه‌کننده «الفین کاویان»، «الفین ایلام» و «الفین گچساران» هستند. به غیراز الفین کاویان که در زمان آغاز به کار دولت یازدهم پیشرفتی بالای ٩٨‌ درصد داشته است، دو طرح دیگر به‌ترتیب حدود ٤٤ و ٢٤‌ درصد پیشرفت داشته‌اند که تا ابتدای تابستان امسال به ترتیب به رشد ٦٦ و ٣٤‌ درصدی رسیده‌اند، اما واحدهای دریافت‌کننده‌ اتیلن عملا طیفی از واحدهای پلی‌اتیلنی (شامل ایلام، لرستان، مهاباد، کردستان، اندیمشک، میاندوآب، ممسنی، بروجن، دهدشت و کازرون) و پلیمری (کرمانشاه) و اتوکسیلات (همدان) هستند.  

این واحدها در اوایل سال ١٣٩٢ پیشرفت‌های متفاوتی داشته‌اند. برای مثال پلیمر کرمانشاه در سال ١٣٩١ افتتاح شده یا پلی‌اتیلن ایلام با ٩٦‌ درصد پیشرفت عملا در سال ١٣٩٣ افتتاح شده است.  برخی از این واحدها نیز رشد خاصی در زمان دولت یازدهم نداشته‌اند و البته برخی دیگر نیز رشد مطلوبی داشته‌اند. برای نمونه در اوایل سال ١٣٩٢ میزان پیشرفت پلی‌اتیلن مهاباد حدود ٧٠‌ درصد بوده که هم‌اکنون به مرز ٩٦‌ درصد رسیده یا واحد پلی‌اتیلن کردستان که در ابتدای سال ١٣٩٢ پیشرفت ٦١‌ درصدی داشته و اکنون به ٩١‌ درصد پیشرفت رسیده است. همچنین واحد پلی‌اتیلن لرستان در ابتدای سال ١٣٩٢ حدود ٨٥‌ درصد پیشرفت داشته که هم‌اکنون در حال تولید آزمایشی است. در یک نگاه کلان، میزان پیشرفت خط لوله اتیلن غرب (سه فاز) در اوایل سال ١٣٩٢ رشد حدود ٧٢‌ درصد داشته که این میزان در ابتدای تابستان امسال به مرز ٨٠‌ درصد رسیده است.

6- آخرین وضعیت ساماندهی خوراک

دولت یازدهم در راستای اجرای «جزء چهار از بند (الف) ماده (١)» قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت، اقداماتی را انجام داده است. در این «جزء»؛ تبصره بند (ب) ماده (١) قانون هدفمندکردن یارانه‌ها اصلاح شده است. در این رابطه وزارت نفت با همکاری شرکت ملی صنایع پتروشیمی اقدام به تنظیم پیش‌نویس یک آیین‌نامه‌ کرده که در آن درباره قیمت‌گذاری خوراک صنایع پتروشیمی (به‌ویژه در حوزه طرح‌های جدید) تصمیم‌گیری قانونی صورت گرفته است. در آیین‌نامه یاد شده، میزان تخفیف خوراک بالادست برحسب مناطق مختلف و تکمیل زنجیره ارزش به‌عنوان مشوق‌هایی برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در راستای توسعه پتروشیمی مشخص شده است.  به هر تقدیر جای هیچ شکی نیست که برنامه‌ریزی‌های انجام‌‌شده در صنعت پتروشیمی، با رویکرد پرهیز از خام‌فروشی و تکمیل زنجیره ارزش است تا از این طریق، فرایند تبدیل محصولات پایه و میانی به «محصولات با ارزش‌ افزوده بالاتر» محقق شود.  از سوی دیگر سیاست دولت و وزارت نفت بر آن است که طرح‌های معرفی‌شده (یا واگذارشده) به سرمایه‌گذاران نیز در قالب «مجتمع‌های یکپارچه» باشد؛ چراکه «از ابتدای زنجیره» تا «محصولات نهایی پتروشیمی» در یک فرایند مشخص و یکپارچه در اختیار سرمایه‌گذاران قرار گیرد.  درحال‌حاضر ظرفیت اسمی مجتمع‌های تولیدی پتروشیمی معادل حدود ٦٠‌ میلیون تن در سال است که با بهره‌برداری از ٦٧ طرح (از برنامه پنجم) به مرز ١٢١ میلیون تن در سال می‌رسد.  نقشه راه این صنعت حاکی از آن است که با اجرای ٣٦ طرح در برنامه‌های ششم و هفتم توسعه؛ میزان ظرفیت اسمی این صنعت به ١٨٣‌ میلیون تن در سال خواهد رسید.