سهم صادرات فرش دستباف ایران از کل صادرات غیرنفتی، از ۱.۳درصد در سال ۱۳۹۱ به ۰.۰۹درصد در سال۱۴۰۱رسیده است. در بازه زمانی مورد بررسی کمترین رقم صادرات محصول مزبور مربوط به سال ۱۴۰۱ بوده و بیشترین رقم صادرات به سال ۱۳۹۶ اختصاص دارد. آمار حاکی از نابسامانی و تضعیف فرش دستباف ایران در بازار جهانی است. موضوع مهم و تاثیرگذار بر روند کاهش سهم جهانی فرش دستباف ایران، نه رکود اقتصادی، بلکه به وجود آمدن رقبای جدید تولیدکننده و تبلیغات جهانی و گاهی توانمندی‌‌‌های تولیدی با داشتن هزینه تولید پایین برخی از کشورهای رقیب است؛ موضوعی که هم‌اکنون هند، پاکستان، نپال و چین از این مزیت نسبی برای تولید در مقابل ایران برخوردارند.
واردکنندگان برتر فرش دستباف ایران
براساس آمار گمرک در سال ۱۴۰۱، کشورهای آلمان با سهم حدود ۱۷.۶درصد، امارات متحده عربی با سهم حدود ۱۷.۲درصد، چین با سهم حدود ۱۶.۲درصد و پاکستان با سهم حدود ۶درصد از ارزش کل صادرات فرش دستباف عمده مقاصد صادراتی این محصول بودهاند. طی همین سال کشورهای چین، استرالیا و هند به ترتیب با سهم حدود ۳.۹درصد، ۳.۸درصد و ۳.۷درصد از ارزش کل صادرات فرش در رتبههای بعدی عمده کشورهای صادراتی فرش ایران قرار می‌‌‌گیرند. شایان ذکر است که ۷۰درصد فرش دستباف ایران از حیث ارزش به این هفت‌کشور صادر می‌شود. یکی از بهترین شیوههای ارتقای جایگاه فرش ایران در سطح بین‌المللی شناسایی بازارهای هدف این صنعت با هدف توسعه تجارت خارجی و صادرات است؛ چراکه فراتر از توانمندی‌‌‌ها و پتانسیل‌های هر کشور در تولید و صدور کالاها نقش بازارهای صادراتی و بازارهای هدف حائز اهمیت فراوانی است. عدم‌درک پتانسیل‌های یک کشور و عدم‌تشخیص بازارهای هدف مناسب، همواره فرصت‌های زیادی را از صادرکنندگان گرفته است. برخی از کشورهای هدف فرش دستباف ایران مانند آلمان و امارات طی سال‌های گذشته به عنوان محلی برای صادرات مجدد فرش‌های دستباف مطرح شده‌اند که بخش زیادی از واردات فرش خود را مجددا به کشورهای دیگر صادر می‌کنند.
طی سال‌های ۲۰۱۱ تا سال ۲۰۲۲، روند عمومی صادرات جهانی فرش دستباف ذیل کد تعرفه ۵۷۰۱، نزول بوده و میانگین رشد سالانه طی این بازه زمانی، منفی ۶.۸درصد است. کمترین رقم صادرات ۸۶۴.۳ میلیون دلار و مربوط به سال ۲۰۲۰ است که کمتر از نصف سال۲۰۱۱ است. در سال ۲۰۲۲، میزان صادرات فرش دستباف به ۱۰۲۶میلیون دلار رسید که نسبت به سال ۲۰۲۱ رشد بسیار اندک و نزدیک به یک‌‌درصدی را تجربه کرده است. واردات جهانی فرش نیز طی سال‌های مورد بررسی روند نزولی با شیب ملایم را طی کرده و در سال ۲۰۲۲ رقم آن به ۹۸۴میلیون دلار رسیده است. میانگین رشد سالانه واردات منفی ۲.۷درصد بوده است. بررسی‌‌‌های آماری و عددی در زمینه تجارت جهانی فرش دستباف نشان‌دهنده این موضوع است که در سال‌های اخیر کشورهای صادرکننده فرش دستباف کاهش نسبی فروش و رکود صادرات را داشته‌‌‌اند و این کاهش برای ایران که زمانی مهم‌ترین کشور صادرکننده فرش دستباف (هم از نظر وزنی و هم از نظر ارزشی) بود بیشتر قابل لمس است. براساس آمار سازمان تجارت جهانی طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲ در بازار تجارت جهانی فرش دستباف به صورت میانگین بیش از ۱۵۰کشور صادرکننده وجود دارد. طی سال ۲۰۲۲، کشورهای هند با ۳۱۰میلیون دلار و سهم حدود ۳۰.۳درصدی از کل صادرات فرش، چین با ۹۳.۱میلیون دلار و سهم حدود ۹.۱درصدی از کل صادرات فرش و مصر با ۸۹.۸میلیون دلار با سهم حدود ۸.۸درصدی از کل صادرات سه کشور عمده در صادرات فرش دستباف طی سال‌های مزبور بودهاند. پس از این کشورها، نپال با سهم ۸.۳درصدی، پاکستان با سهم ۷.۷درصدی و ایران با سهم ۷.۴درصدی از کل صادرات فرش دستباف جهان در رتبههای بعدی قرار می‌‌‌گیرند. ۷۱.۵درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان توسط این شش‌کشور تامین می‌شود.
آمارها حاکی از این است که ایران در سال ۲۰۱۱ حدود ۲۵.۵درصد از عرضه فرش دستباف در بازارهای جهانی را به خود اختصاص داده که بیشترین متوسط سهم سالانه جهانی از بازار فرش را در دوره ۲۰۲۲-۲۰۱۱ دارا بوده است. سهم ایران از صادرات فرش دستباف در دوره ۲۰۲۲-۲۰۱۱ کاهش یافته و از ۲۵.۵درصد به ۷.۴درصد رسیده است. برعکس سهم رقبای ایران ازجمله هند، چین، نپال و پاکستان در حال افزایش بوده، به نحوی که هند توانسته است سهم خود را از ۱۵درصد در سال ۲۰۱۱ به ۳۰.۳درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش دهد و این امر می‌تواند زنگ خطری برای صنعت فرش دستباف ایران باشد. البته باید عنوان کرد صادرات هند تغییر قابل قابل‌توجهی نداشته و دلیل افزایش سهم هند از بازار صادرات جهانی، کاهش قابل‌توجه صادرات ایران بوده است. با توجه به اینکه همزمان با کاهش صادرات ایران، صادرات جهانی نیز با رکود مواجه شده است، این سوال مطرح می‌شود که آیا تقاضای جهانی برای فرش کاهش یافته است؟ در بررسی ساختار روند واردات جهانی فرش دستباف در چند سال اخیر، چهار کشور آمریکا، آلمان، انگلیس و ژاپن به عنوان مهم‌ترین واردکنندگان فرش دستباف در جهان معرفی شده‌اند. در سال ۲۰۲۲ آمریکا به‌تنهایی بیش از ۴۴درصد بازار (۴۳۹میلیون دلار) را در اختیار گرفته است. دو کشور آمریکا و آلمان بیش از ۵۰درصد بازار را به خود اختصاص داده‌اند. کشورهای انگلستان با سهم حدود ۶.۸درصدی، ایتالیا با سهم حدود ۳.۶درصدی، ژاپن با سهم حدود ۳درصدی و کانادا با سهم حدود ۲.۸درصدی به ترتیب عمده واردکنندگان فرش دستباف هستند که فرش را عمدتا با هدف مصرف داخلی یا صادرات مجدد وارد می‌کنند. این شش کشور جمعا بیش از ۶۷درصد کل تقاضای جهانی را تشکیل می‌دهند.
چالش‌های صنعت فرش دستباف
براساس مطالعات صورت‌گرفته و نظرات متخصصان این حوزه اصلی‌ترین چالش‌های موجود در صنعت فرش را می‌توان در سه محور تامین مواد اولیه، تولید فرش و توزیع، بازاریابی و فروش طبقه‌بندی کرد:
- در محور تامین مواد اولیه؛ خام‌فروشی مواد اولیه به دلالان خارج کشور، استفاده از مواد اولیه نامرغوب و با کیفیت پایین، عدم‌استفاده از تکنولوژی پیشرفته در تولید مواد اولیه از جمله رنگ و نخ؛
- در محور تولید فرش؛ بهره‌‌‌گیری از محیط غیراستاندارد برای تولید فرش، کم‌توجهی به حقوق و مزایا و بیمه کارگران شاغل در این صنعت، عدم‌بهره‌گیری از کارگاه‌‌‌های متمرکز، عدم‌توجه به سلایق و نیازهای مصرف‌کنندگان، عدم‌دسترسی به اطلاعات و نیازهای بازار، عدم‌حمایت مادی و معنوی دولت از بافندگان فرش دستباف
- در محور توزیع، بازاریابی و فروش؛ قانون تعهد ارزی، رویکردهای سنتی بازاریابی، تبلیغات سنتی و عدم‌انطباق با شیوههای تبلیغاتی بازارهای مقصد، عدم‌رعایت استانداردهای بسته‌بندی و ارسال فرش، مسائل سیاسی و تحریم‌ها را می‌توان نام برد.
دنیای اقتصاد