صنعت پتروشیمی ایران در گذر زمان

ایران بعد از عربستان دومین تولیدکننده پتروشیمی درخاورمیانه به حساب میآید. ظرفیت تولید پتروشیمی ایران در سال1391 به 60میلیون تن رسیده است. صنعت پتروشیمی ایران با مشکلات بسیاری ازجمله تحریمهای امریکا و اتحادیه اروپا و عدم مشارکت شرکتهای خارجی در پروژههای مرتبط مواجه بوده است. باوجود تحریمهای بینالمللی در سال1391 حدود 14میلیون تن محصولات پتروشیمی به ارزش 2/10میلیارد دلار به بیش از 60 کشور صادر شده است؛ به عبارت دیگر ارزش صادرات ایران طی سال91 حدود 23درصد کاهش یافته است.

اگرچه امید بر این است که ظرفیت تولید پتروشیمی به ارزش 100میلیون تن در پایان سال2015 برسد، اما بهدلیل وقفهیی که تحریمهای بینالمللی در روند کار ایجاد کرده است، تحقق این مساله را با وقفه همراه خواهد کرد. البته تشکیل دولت حسن روحانی و رفع آرام تحریمها، چشمانداز روشنی را برای کشور فراهم کرده است. باتوجه به اینکه با تفاهم هستهیی میان ایران و غرب فضای جهان به سمت ایران بهبود پیدا کرده، صنعت پتروشیمی در انتظار ورود سرمایههای خارجی برای رونق است، اما صنعت پتروشیمی ایران کار خود را از چه نقطهیی آغاز کرده و اکنون به نسبت سالهای اولیه چه پیشرفتی داشته است؟ «تعادل» برای پاسخ به این سوال تاریخچه کوتاه این صنعت در کشور را که اکنون به 50سالگی خود رسیده، بررسی کرده است.

پتروشیمی ایران از زمان تاسیس خود تاکنون سالهای پرفرازونشیبی را پشت سر گذاشته است. پتروشیمی ایران در سال1342برای تولید کود مورد نیاز داخلی در مرودشت استان فارس پا به عرصه رقابت نهاد که میتوان از آن بهعنوان دوره تاسیس نام برد.

در سال1343 قانون تشکیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی تحت پوشش شرکت ملی نفت ایران و تمرکز تمامی فعالیتهای مرتبط با ایجاد و توسعه صنایع پتروشیمی در این شرکت به تصویب رسید. در سال1344 قانون توسعه صنایع پتروشیمی نیز تصویب شد. دوره دوم دوره شکوفایی و توسعه اولیه صنعت پتروشیمی است که منتسب به سالهای 1342 تا 1357 است. در این دوره، واحدهای پتروشیمی رازی، خارگ، آبادان، کربن ایران و فارابی احداث شدند و پروژه احداث پتروشیمی بندر امام خمینی (ایران- ژاپن سابق) در آن دوره آغاز شد که با وقوع انقلاب اسلامی ناتمام باقی ماند. صنایع عام شیمیایی خارگ جهت بازیافت پروپان، بوتان، نفتا و گوگرد از گازهای استحصالی چاههای حوزه نفتی فلات قاره ایران با مشارکت 50- 50 بین شرکت ملی صنایع پتروشیمی و شرکت امریکایی آموکو با سرمایهیی معادل 900میلیون ریال تاسیس شد و پتروشیمی رازی نیز برای تولید پلاستیک و صنایع تبدیلی پلیاتیلن به محصولات پاییندستی آن راهاندازی شد.

رشد مصرف مواد پلاستیکی و رونق صنعت رنگسازی در ایران موجب شد تا در سال۱۳۵۲ شرکت سهامی ایران نیپون با مشارکت شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و گروه ژاپنی میتسوبیشی و نیشیوایوایی هر یک با ۵۰درصد سهام کلید زده شده و در خردادماه ۱۳۵۶ شروع به تولید کنند. عمده احتیاجات تولیدکنندگان داخلی صنایع پلاستیک به روغن نرمکننده DOP و همچنین صنایع رزین و رنگسازی را به انیدرید فتالیک پرک در آن سالها توسط این واحد تامین میشد. از عمده اهداف این دوره، تامین نیاز داخلی کشور به کود شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی جدید نظیر دوده، گوگرد، گاز مایع، سود سوزآور، کربنات و بیکربنات سدیم، پیویسی و مواد نرمکننده پلاستیک بود.



 جنگ تحمیلی؛ چوبی لای چرخ توسعه پتروشیمی

جنگ تحمیلی بین ایران و عراق جدا از آسیبها و تلفات جانی که برای کشور در پی داشت، چوبی لای چرخ اقتصاد نیز گذاشت. صنعت پتروشیمی نیز از این گزند درامان نماند و به همین واسطه از این دوره در صنعت پتروشیمی بهعنوان دوران «رکود» یاد میشود. دوران رکود تا سال1367 به طول انجامید. بسیاری از پروژههای صنعت پتروشیمی در این دوران به واسطه آسیبدیدگی صنایع نفتی و گازی و پتروشیمی که تحت حملات دشمن قرار گرفت، عملا از روند صعودی خود باز ماندند.

اما بلافاصله بعد از اتمام جنگ و آغاز دوره بازسازی رونق بازار از سر گرفته شد، بهطوری که پتروشیمی تبریز در سال1368 با راهاندازی نخستین واحد تولید اتیلن و پلیاتیلن کشور فعالیت خود را آغاز کرد. این پتروشیمی یکسال پس از اتمام جنگ تحمیلی با تولید برخی از محصولات و صادرکردن به آذربایجان باعث شد، پتروشیمی بازار بهشدت از دست رفته خود را تاحدودی به دست آورد. پتروشیمیهای اصفهان، شازند و امیرکبیر نیز پس از جنگ آغاز به کار کردند که این مرحله شامل سالهای برنامه اول توسعه است.

در این دوره فعالیتهای زیادی درجهت بازسازی و راهاندازی واحدها انجام شد و حجم تولیدات این صنعت از 884هزار تن در سال67 به 7468هزار تن در سال73 رسید. همچنین 10 طرح جدید طی این سالها اجرا شد و به این ترتیب تحول عظیمی در صنعت پتروشیمی به وجود آمد.

سال1373 تا 1378 با سالهای برنامه دوم توسعه مصادف است. در این سالها صنعت پتروشیمی با محور قراردادن سه هدف صادرات، سوددهی و خصوصیسازی بر آن بود تا ضمن تامین مصرف داخلی، سهمی در بازارهای جهانی برای خود کسب کند. استفاده بهتر از امکانات و نیز عرضه محصولات با ارزشافزوده بالاتر باعث تثبیت موقعیت پتروشیمی ایران در این دوره شد که از این دوران بهعنوان تجدید حیات و بازسازی یا دوره دوم رونق بازار پتروشیمی ایران که دوران طلایی بوده است، یاد میشود. این دوران تا پایان سال1384 به طول انجامید.

از ابتدای برنامه سوم توسعه در کشور یعنی سال1379 دوران جهش و تثبیت صنعت پتروشیمی آغاز شد. اهداف دولت در این مرحله ادامه سیاستهای خصوصیسازی، افزایش توان تولید و ورود به بازارهای جهانی بود. میزان ظرفیت و تولید محصولات پتروشیمی در سال1376 به ترتیب برابر 13 و 10.8میلیون تن بوده است در نتیجه جهت تسهیل مبادلات در سال1376 شرکتی در سنگاپور و یک دفتر در هند نیز تاسیس شد. سال1377 شرکت بازرگانی پتروشیمی تصمیم به تاسیس نمایندگی خود در امارات در دوبی گرفت. این روند باعث شد در سال1378 دفتر نمایندگی فروش در پکن تاسیس شود. در ادامه این فعالیتهای صنعت پتروشیمی یک دفتر نمایندگی فروش در کره در سال81 و یکسال بعد نیز دفتری در ترکیه تاسیس شد.

دراین دوران یعنی سالهای1373 تا 1384 بهطور کلی رویکرد غالب در اجرای طرحهای پتروشیمی، معطوف به اجرای طرحهای بالادستی پتروشیمی بود که باتوجه به برنامههای توسعهیی آن دوره درنظر گرفته شد، اما عدم توجه به ایجاد واحدهای میاندستی و تکمیلی سبب صادرات محصولات پایه پتروشیمی و سبب واردات مجدد آنها شده است. از سال1384 تا 1391 سالهای تیره و تار رکود دوم بر صنعت پتروشیمی ایران سایه افکند در این سالها بهدلیل تحریمهای بینالمللی نفت ایران کمپانیهای نفتی اروپایی مهم مانند شل، بیپی، شلمبرجر، توتال و... از بازار نفت و گاز ایران خارج شدند و شرکت ملی نفت چین جای آنها را پر کرد.

 از این رو جهت تشخیص وضعیت کنونی صنعت پتروشیمی به لحاظ رکود و رونق بهتر است ابتدا تعریفی از چرخههای تجاری بدانیم و متذکر شویم که بر اساس تئوری اقتصادی چرخههای تجاری از دو مرحله بههم پیوسته تشکیل میشوند و طی شدن این مراحل معمولا چند سال طول میکشد. معمولا انرژی و هزینه آسیبی که در دوران رکود بر پیکره یک صنعت وارد میشود در دوران رونق آن قابل جبران نیست و بهنظر میآید که آنچه ما از آن بهنام رونق اقتصادی نام میبریم در واقع جبران معافات زمان رکود است و عملا رشدی صورت نگرفته است.

در تعریف دوره رونق یک صنعت میتوان گفت که در این مرحله صنعت با حداکثر توان درحرکت است، تولیدات پتروشیمی تا جایی که امکان داشته بالا رفته و هدر رفتن منابع به حداقل رسیده است.

در این دوران اکثر سرمایهگذاران و شرکتهای پتروشیمی دوران مطلوبی را سپری میکنند. اما دوران رکود با پایین رسیدن اشتغال و تولید به کمترین سطح خود معنا مییابد. حاصل این تحولات کند شدن رشد اقتصاد است. هنگامی که تولید واقعی از تولید بالقوه بیشتر باشد، صنعت پتروشیمی در دوره رونق قرار داشته و کمتر بودن تولید واقعی از تولید بالقوه حاکی از دوره رکود صنعت است. - در سال 1391، نرخ رشد اقتصادی 8/5- درصد بوده است و همزمان نرخ تورم کشور نیز در بالاترین سطح بوده است. چنین نتایجی را میتوان به تاثیر منفی تحریمهای غرب و سوءمدیریت اقتصاد کلان مربوط دانست.

همین روند منفی را میتوان در مورد سایر شاخصهای اقتصاد کلان و شاخصهای صنعت پتروشیمی در طول 3سال (1391-1389) مشاهده کرد.

عملکرد صنعت پتروشیمی از سال 1387 تا سال 1390 بسیار متفاوت از عملکرد صنعت در سال 1391 و پس از آن بوده است. به این معنی که طی 4سال (1390-1389) تولید محصولات پتروشیمی به صورت متوسط 85/15 درصد و میزان صادرات پتروشیمی 17/88 درصد رشد داشته و این رشد به صورت مستمر در تمامی سالهای این دوره اتفاق افتاده است. این در حالی است که تولید محصولات پتروشیمی در سال 1391 برعکس سالهای گذشته با کاهش 4درصدی در مقایسه با سال قبل مواجه بوده است.  علت اصلی کاهش تولید در این سال، عدم تامین خوراک کافی برای پتروشیمی و الگوی ناصحیح خصوصیسازی بوده است. مقدار صادرات پتروشیمی و ارزش آن در سال 1391 نسبت به سال گذشته به ترتیب، 12 درصد و 23درصد کاهش داشتهاند.

کاهش بیشتر صادرات نسبت به تولید در سال گذشته گویای این واقعیت است که اثر اعمال تحریمها بر این صنعت سایه قویتری نسبت به سالهای گذشته افکنده است.

 صادرات پتروشیمی در گذر تاریخ

صادرات محصولات پتروشیمی همواره تاثیر بسیار زیادی بر بالا رفتن تولید ناخالص داخلی کشورها دارد و هرچه این صادرات به سمت محصولات پاییندستی بیشتری برود این تاثیر بیش از پیش خود را نشان میدهد. نگاهی موازی به صنعت پتروشیمی و رشد تولید ناخالص داخلی در کشور نشان میدهد سالهایی که رشد تولید پتروشیمی بیشتر از سالهای قبل است، تولید ناخالص داخلی از رشد بیشتریبرخوردار بوده است و برعکس. این مساله جز سال 1387 در بقیه سالها قابل تایید است.  در دهه 50 سهم صادرات پتروشیمی از رشد تولید ناخالص داخلی کل کشور تا 60درصد نیز رسیده بود که این عدد حاکی از دوره رونق بهشدت معنیدار صنعت پتروشیمی در آن دهه است.

به عبارت دیگر، 60درصد رشد اقتصادی کشور در آن دهه ناشی از صادرات پتروشیمی بوده است. بعد از جنگ با عراق تاکنون، صادرات پتروشیمی با میانگین 4درصد در نوسان بوده است، بهطوریکه در سالهای 1370 و 1389 بیشترین سهم و در سالهای 1361 و 1363 کمترین سهم را در تولید کل کشور داشته است.

 ایران کشوری که از پتانسیلها و منابع بزرگی برخوردار است دوران متناقضی را پشتسر گذاشته است. دوران رکود بلندمدت و رونق کوتاهمدت که همواره برای خروج از دوران رکود تا جایی انرژی مصرف میشود که دوران رونق پیش آمده به پایان میرسد و دوباره دوران جدید از رکود آغاز میشود و باز همان دور تسلسل ادامه مییابد دوران رکودی که همواره ناشی از بیمبالاتیها و ناشی از عملکردهای شتابزده دولت در ان دوره است که البته در جریان صحبتهای صاحبان امر همواره عواملی چون تحریم، جنگ و چیزهایی از این قبیل برای بیان دلایل رکود بیان میشود.

 اما نگاهی به وضعیت کشورهایی آسیب دیده پس از جنگ جهانی دوم مثل آلمان که بعد از نابودی کامل به قطب صنعتی جهان تبدیل شد، نشان میدهد مدیریت صحیح میتواند تمام آسیبها را جبران کند.

تاریخچه پر فرازونشیب صنعت پتروشیمی نشان میدهد این صنعت اکنون در کشور نیازمندبهرهگیری از مدیریت کارآمد، برنامهریزیهایی با چشماندازهای بلندمدت و ایجاد ظرفیتهای تولیدی پایین دستی قبل از تولید صنایع مادر و تدوین فرمول ثابتی برای پایین و بالا رفتن خوراک است تا استعدادها به هدر نرود.