پایان عمر مفید 80 درصد پالایشگاه‌های ایران

بیژن زنگنه، وزیر نفت در دوره اول وزارت خود به مخالفت با پالایشگاهسازی مشهور بود. در دولت یازدهم نیز اقبال چندانی به ساخت پالایشگاه در ایران نشان داده نشد. ریشه این مخالفت در اعتقاد زنگنه به عدم سود ده بودن پالایشگاههاست. اعتقادی که البته درباره شیوه ساخت این پروژهها در ایران صحت دارد. در چنین وضعیتی البته توجهی که به دیگر صنایع مربوط به نفت در زمینه جذب سرمایه خارجی صورت گرفته در مورد پالایشگاهها اتفاق نیفتاده است. یکی از معدود موارد حضور عباس کاظمی، معاون وزیر نفت در امور پالایش و پخش در کنگره نفت و نیرو بود. حضوری که کاظمی طی آن به صراحت بیان کرد که ایران هرگز جز یک مورد محدود نتوانسته فکری به حال ضرر ده بودن پالایشگاههایش بکند و حالا چشم امید به سرمایهگذاران خارجی دوخته است. امیدی که البته باید توجه کرد اگر صرفا به خارجیها باشد در نهایت نتیجهیی در پی نخواهد داشت. به قول یکی از سرمایهگذاران حاضر در کنگره نفت و نیرو«آنها فقط میتوانند کمک کنند و معجزهیی از دستشان ساخته نیست».

صنعت نفت ایران به عنوان دارنده غنیترین ذخایر هیدروکربوری در دنیا از دیرباز با معضلی به نام خامفروشی و عدم توسعه بخشهای پاییندستی مواجه بوده است. حجم درآمدهای انبوه ارزی ناشی از فروش نفت وگاز به صورت خام از ابتدای کشف منابع هیدروکربوری تا به امروز منجر به این شده که مسوولان تنها به فکر تامین هزینههای جاری کشور از این طریق باشند و چشم خود را برای پیریزی برنامهیی بلندمدت برای توسعه زنجیره ارزشافزوده در این صنعت ببندند. این مساله را میتوان در بخشهای مختلف مرتبط با صنعت نفت مشاهده کرد. به طور مثال در صنعت پتروشیمی حجم تولید محصولات با ارزشافزوده بالا مانند پلیپروپیلن، پلیاتیلن و مشتقات آنها که از توسعه صنایع پیچیده پاییندستی به دست میآیند در برابر محصولاتی که با تکنولوژی ابتدایی و ساده تولید میشوند مانند متانول بسیار ناچیز است. این معضل در بخش پالایشگاهی و تولید فرآوردههای نفتی نیز عینا تکرار شده است. براساس تازهترین گزارش منتشر شده توسط«مرکز پژوهشهای مجلس» در باب «توجیهپذیری احداث پالایشگاه در کشور» درحال حاضر 9پالایشگاه در کشور مشغول فعالیت هستند که 7 پالایشگاه آن عمر مفید خود را از دست دادهاند.

اگر از این نکته بگذریم که تعداد پالایشگاههای کشور در مقایسه با حجم عظیم ذخایر نفت وگاز ایران بسیار اندک است، عمده پالایشگاههای موجود نیز در دوران خارج از عمر مفید بوده و قدمت ساخت آنها بسیار بالاست. همچنین این پالایشگاهها در رتبهبندی پالایشگاهها از لحاظ سطح تکنولوژی در رده «پالایشگاههای ساده» قرار میگیرند. عمدتا پالایشگاهها از لحاظ تکنولوژیکی به پنج دسته خیلی ساده، ساده، نیمه پیچیده، پیچیده و خیلی پیچیده تقسیم میشوند. تعداد پایین پالایشگاهها در کنار قدیمی بودن آنها باعث میشود که سالانه بخش عمدهیی از درآمد ارزی که از خامفروشی مواد نفتی به دست میآید صرف واردات فرآوردههای با ارزشتر که مورد نیاز کشور است، شود.  نگاهی به تاریخچه پالایشگاههای ایران نشان میدهد که پالایشگاه آبادان در سال 1291 به بهرهبرداری رسیده و روزانه 400هزار بشکه محصول تولید میکند. خوراک این پالایشگاه نفت خام اهواز- آسماری، دارخوین، ترش امیدیه و میعانات گازی است. پالایشگاه بعدی کشور پالایشگاه تهران است که واحد جنوبی آن در سال 1348 و واحد شمالی آن در سال 1352 به بهرهبرداری رسیده است. ظرفیت این پالایشگاه 250هزار بشکه در روز است و خوراک آن نفت خام سبک اهواز- آسماری و نفت خام مارون- شادگان است.  پالایشگاه کرمانشاه سومین پالایشگاه تاسیس شده در ایران است که در سال 1350 به بهرهبرداری رسیده و با دریافت خوراک از نفت خام شهر، سرکان و مالکوه و اهواز- آسماری روزانه 21هزار بشکه محصول تولید میکند. در سال 1352 پالایشگاه شیراز با ظرفیت    58هزار بشکه در روز به بهرهبرداری رسید. خوراک این پالایشگاه نیز نفت خام گچساران، سروستان، سعادتآباد و میعانات گازی آغارودالان است.

پالایشگاه لاوان پالایشگاه بعدیای بود که در سال 1355 و با ظرفیت 60هزار بشکه در روز به بهرهبرداری رسید. خوراک این پالایشگاه از نفتخام میدان لاوان و میعانات گازی پارسجنوبی تامین میشود.  ششمین پالایشگاه تاسیس شده در کشور، پالایشگاه تبریز است که در سال 1356 و با ظرفیت 80هزار بشکه محصول در روز به بهرهبرداری رسید. خوراک این پالایشگاه نیز نفت خام اهواز- آسماری و دزفول شمالی است.  پالایشگاه اصفهان نیز در سال 1358 به بهرهبرداری رسید، هر چند طراحی آن از سال 1355 آغاز شده بود. مشاهده میشود که پیش از انقلاباسلامی 6 پالایشگاه به فاصله 6 سال ساخته میشود. درحالی که بعد از پیروزی انقلاب تنها دو پالایشگاه شازند امام خمینی(ره) و بندرعباس در سالهای 1372 و 1376 به بهرهبرداری میرسند. این مساله نشاندهنده عدم برنامهریزی صحیح برای توسعه ظرفیت پالایشگاهی کشور است.


 خلأ تکنولوژی در پالایش ایران
براساس گزارش مرکز پژوهشهای مجلس، بررسی الگوی پالایشی پالایشگاههای کشور نشان میدهد که وضعیت ایران در تولید فرآوردههای با ارزش پالایشگاهی مانند بنزین، نفت سفید و سوختهای هوایی در مقایسه با الگوی پالایشی جهان در وضعیت مطلوبی نیست. برای مثال در سال 2011 متوسط تولید بنزین در دنیا 1/23درصد بوده است درحالی که در سال 1391 در الگوی پالایشی ایران متوسط میزان تولید این فرآورده نفتی 5/17درصد بوده است. در مقابل تولید نفت کوره که به مراتب ارزش کمتری نسبت به سایر فرآوردههای نفتی دارد دو برابر متوسط تولید جهانی است.  همانطور که اشاره شد، علت اصلی این امر قرار گرفتن پالایشگاههای کشور در رده پالایشگاههای ساده و عدم برخورداری از تکنولوژیهای پیشرفته برای تولید محصولات با ارزشتر است.

 تحلیل مالی پالایشگاههای در حال ساخت
درحال حاضر دو مجتمع پالایشگاهی خلیج فارس بر مبنای میعانات گازی و پالایشگاه نفت خام هرمز در دست ساخت است. گزارش مرکز پژوهشهای مجلس به بررسی مالی و اقتصادی این دو مجتمع پرداخته است. براساس این گزارش در پروژه ساخت مجتمع پالایشگاهی میعانات گازی ستاره خلیج فارس، هزینه سرمایهگذاری اولیه 3میلیارد یورو در نظر گرفته شده است و سالانه 170میلیون یورو هزینه ثابت و متغیر سالانه در نظر گرفته شده است. پیشبینی میشود که 50درصد سرمایهگذاری این پروژه از طریق اخذ وام و 50درصد از طریق سرمایهگذاری مستقیم خارجی تامین شود. همچنین پیشبینی میشود این طرح در مدت 6سال به بهرهبرداری برسد و عمر مفید آن نیز 25سال با استهلاک سالانه 10درصد در نظر گرفته شده است. این مجتمع برای تولید گاز مایع، بنزی اکتان 90 و 95، سوخت سبک جت و نفت سفید، نفت گاز سبک و سنگین و گوگرد است. پیشبینی میشود کل ظرفیت تولید این پالایشگاه در روز 483هزار و 190بشکه در روز باشد که در مجموع بیش از 12میلیارد یورو درآمد از فروش محصولات این پالایشگاه حاصل میشود.  همچنین پیشبینی میشود، این پالایشگاه در روز به 360هزار بشکه میعانات گازی به عنوان خوراک با نرخ 54 یورو و 88سنت که مجموع هزینه خوراک این پالایشگاه را در سال به بیش از 6 میلیارد و 900میلیون یورو میرساند.  ارزیابی اقتصادی انجام شده پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس در گزارش مرکز پژوهشهای مجلس نشان میدهد که با محاسبه و برآورد مولفههای هزینه و درآمد طی دورههای ساخت و بهرهبرداری پالایشگاه، پس از 6سال دوره عملیاتی، این پالایشگاه به سودآوری خواهد رسید و نرخ بازدهی داخلی آن 39درصد پیشبینی شده است.  اما در مورد پالایشگاه نفت خام هرمز داستان متفاوت است. سرمایهگذاری اولیه پبشبینی شده برای انجام این طرح 2میلیارد و 154میلیون دلار است. همچنین سالانه 83میلیون و 400هزار دلار هزینههای عملیاتی ثابت و متغیر برای انجام پروژه در نظر گرفته شده است. همانند پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس نیز سرمایه این طرح به صورت 50-50 از طریق اخذ وام و مشارکت سرمایهگذار خارجی تامین میشود. همچنین پیشبینی میشود این طرح در مدت 4سال به بهرهبرداری برسد و عمر مفید آن 25سال با نرخ استهلاک 10درصد باشد. این پالایشگاه قرار است در سال، معادل 301هزار بشکه در روز از محصولاتی مانند LPG، نفتا، نفتگاز، نفتسفید، نفتکوره، بیتومن و VGO تولید کند. پیشبینی میشود، مجموع درآمد این پالایشگاه از فروش این محصولات بیش از 6میلیارد و890میلیون یورو باشد. همچنین این پالایشگاه روزانه به 300هزار بشکه نفت خام به عنوان خوراک نیاز دارد که با نرخ متوسط 53دلار و 44سنت به ازای هر بشکه نفت، سالانه بیش از 5میلیارد و 700میلیون یورو هزینه تامین خوراک روی دست این پالایشگاه میگذارد.

طبق بررسی انجام شده در این گزارش در مورد مجتمع پالایشگاهی هرمز در تمام طول دوران عملیاتی این مجتمع، جریان نقدی خروجی در تمام دوره بیش از جریان ورودی است. با توجه به این جریان نقدی، طرح از توجیه اقتصادی برخوردار نیست و تمامی شاخصها منفی خواهد بود. به گونهیی که مهمترین شاخص سودآوری یعنی نرخ بازدهی داخلی قابل محاسبه نخواهد بود و میزان ارزش فعلی خالص طرح، منفی 724میلیون دلار خواهد بود. آنچه این پالایشگاه را برای سرمایهگذاری جذاب خواهد کرد، نرخ خوراک مصرفی است بنابراین با افزایش قیمت نفت خام به عنوان خوراک اصلی این مجتمع، توجیهپذیری ساخت این طرح نیز اعتبار خود را از دست میدهد و این طرح پالایشگاهی تنها با نفت زیر 50دلاری به سودآوری خواهد رسید.

 سخن آخر
آنچه مشخص است ایران ناگزیر به افزایش تعداد و توسعه پالایشگاههای خود است. علت این امر نیز کاملا مشخص است زیرا تولید فرآوردههای نفتی درآمد بیشتری نسبت به خامفروشی نصیب ایران میکند و از طرف دیگر از خروج حجم قابلتوجهی از منابع ارزی برای واردات این فرآوردههای نفتی جلوگیری میشود و منجر به اشتغالآفرینی قابل توجهی در کشور خواهد شد.  اما آنچه مشخص است، این مساله بدون برنامهریزی منسجم و فراهم کردن زمینه برای حضور بخش خصوصی واقعی برای ساخت پالایشگاه به تحقق نخواهد رسید. فقدان الگوی جامع استانداردسازی، نبود توان مالی و فنی، مبهم بودن تامین خوراک پالایشگاهها و عدم ثبات قوانین و قیمتها موانعی هستند که بر سر راه توسعه پالایشگاهی کشور وجود دارند.