4جنبه اثرگذاری برجام بر گردشگری ایران

پس از توافق ژنو و به دنبال آن آب شدن یخ روابط دیپلماتیک غرب و ایران، بازار گردشگری ایران پویاتر شده است. آمارها از افزایش ورود گردشگران خارجی به کشور خبر میدهند و پیشبینیها هم از رونق این صنعت حکایت میکنند.

رفع تحریمها، دستاوردهای بسیاری در بخش گردشگری داشته که افزایش گردشگران خارجی، ورود سرمایهگذاران خارجی به کشور برای مشارکت در پروژههای گردشگری، توسعه اشتغال پایدار در این بخش، کاهش وابستگی به نفت و امکان استفاده از کارتهای اعتباری خارجی در کشور ازجمله آنها است. با اینهمه برخی فعالان این صنعت بر این باورند که ایران همانطور که یک توافق خارجی را پشت سر گذاشته، باید یک توافق داخلی را نیز پشت سر بگذارد؛ تفاهم بین بخش خصوصی گردشگری با همه بخشها و سازمانها. در چنین شرایطی کمیسیون گردشگری اتاق ایران در یک گزارش که از سوی محمود حسنپور و مرضیه شاهی سوندی صورت گرفته، به بررسی و تحلیل وضعیت صنعت گردشگری ایران در دوران پساتحریم پرداخته است. براساس این گزارش، برجام در 4بعد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فناورانه بر گردشگری ایران اثر گذاشته و البته در همین راستا ضعفهایی نیز موجود است که باید برطرف شود.

بُعد سیاسی

براساس این گزارش، گردشگری حوزهای است که هم به صورت مستقیم و هم غیرمستقیم از جایگاه سیاسی کشورها در مناسبات بینالمللی تاثیر میپذیرد. بعد از توافق و در پی تغییر نگاه دنیا به ایران، انتظار دوستداران سفر به این سرزمین پس از چند سال وقفه و انزوا پایان یافته و کشور با روند رو به رشد متقاضیان سفر به کشور مواجه شده است. همچنین چندی پس از لغو تحریمها، ۱۰ وزیر و مقام عالیرتبه گردشگری از کشورهای مختلف از جمله فرانسه، ایتالیا، اسپانیا و صربستان پس از بررسی دقیق بازار گردشگری ایران، آمادگی خود را برای حضور در این بازار اعلام کردند.

از سوی دیگر، آمارها گویای آن است که درخواست آمریکاییها برای سفر به ایران در سال ۲۰۱۶ به بیش از ۲ برابر افزایش یافته و افزایش تقاضای سفر به کشور از سوی برخی کشورها ۳ تا ۴ برابر شده که این افزایش بهرغم وجود مصوبه کنگره آمریکا و ممانعت ورود گردشگران به ایران است. در همین حال، راهکار وزارت امور خارجه در شرایط کنونی، تسهیل در اعطای روادید از طریق سیاستهایی مانند صدور روادید فرودگاهی است؛ نوعی ویزا که از آن با عنوان «برادرخوانده لغو روادید» یاد میشود. صدور روادید خانوادگی، تخفیف برای تورهای گروهی و محاسبه نصف قیمت برای تورهای سلامت، اتوماسیون شدن صدور روادید و امکان پیگیری و ردیابی از طریق این سامانه نیز از دیگر تسهیلات ورود به کشور است که گزارش اتاق ایران به آنها اشاره میکند. با این همه برخی آژانسداران از صدور روادید فرودگاهی برای گردشگران بهدلیل طولانی بودن صف و کند بودن روند آن و در نتیجه نارضایتی گردشگر در بدو ورود، ابراز ناراحتی میکنند؛ امری که لزوم بررسی چنین جوانبی از صدور ویزای فرودگاهی را نشان میدهد.

این گزارش خاطرنشان میکند که در بحث خطمشیهای داخلی، آنچه پس از برجام از سوی مسوولان گردشگری زیاد به گوش میرسد انحصارزدایی، اصلاح و شفافسازی قوانین و جدی گرفتن بخش خصوصی و بهره گرفتن از ظرفیتهای آن در تمام زمینههای این صنعت است که لازمه آن تدوین مصوبهها و آییننامههای ویژه برای توسعه زیرساختهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی و قوانین مورد نیاز مربوطه از طرف دولت است. از سوی دیگر، در مقطع پساتحریم و نشان دادن روی خوش ایران به جهانیان، لازم است ایران را آنچنانکه شایسته است، معرفی کنیم. بنا به گفته مقامات، برخلاف باور عامیانهای که درباره موانع توسعه و جذب گردشگر خارجی در ایران وجود دارد، مسائلی مانند الزامات دینی همچون حجاب در صدر نیست؛ بلکه چهره منفی و ناامن نشان داده شده از ایران را میتوان اصلیترین مانع دانست. چند پژوهش علمی و دانشگاهی نیز تاکنون انجام شده که نشان میدهد گردشگران خارجی دیدگاهشان درباره امنیت ایران پیش و پس از سفر کاملا دگرگون شده؛ اهمیتی که به لحاظ سیاسی بر گردشگری پس از برجام اثر گذاشته است.

بُعد اقتصادی

براساس گزارش اتاق ایران، به گفته روزنامه فایننشالتایمز هرچند تحریمها، بهطور مستقیم صنعت گردشگری را هدف قرار نداده بود، اما مانع از انتقال پول به داخل و خارج از ایران میشد. حالا پس از تحریمها نگاه همه به سمت رشد اقتصادی حاصل از چرخیدن چرخ گردشگری کشور است. به باور رئیس سازمان گردشگری، دولت نگاه صنعتی به گردشگری دارد؛ نگاهی که حاصل آن، ایجاد محیط برد- برد برای همه است. مسوولان دیگر نیز مسیر گردشگری را مسیر توسعه اقتصادی کشور دانستهاند.

با اینهمه کارشناسان معتقدند بهرغم این خوشحالیهای پس از توافق، نگرانیهایی نیز برای مواجه با سونامی ورود گردشگر و افزایش تعداد تورهای ورودی وجود دارد زیرا تسهیلات و زیرساختهای گردشگری ما برای تعداد گردشگر بیشتر، مناسب و کافی نیست. اما در پاسخ به این مشکل، برخی پیشنهاد میدهند از ابزارهای محدودکننده یا ابزارهای بازاریابی معکوس نظیر عدم اعطای روادید یکماه به گردشگران، توزیع و تعریف بستههای سفر در سطح و ابعاد ملی و استانی و ترغیب تورهای گروهی به حضور در ایران در فصلهای غیرپیک سفر بهره گرفته شود تا بین عرضه و تقاضا تعادل برقرار شود. با این حال اگر گردشگری را موتور محرکه اقتصادی کشور و راه فرار از رکود بدانیم، استفاده از ابزارهای محدودکننده در بلندمدت تقاضا را به سمت مقاصد رقیب میکشاند. پس آنچه مهم و ضروری است تجهیز هرچه بیشتر و سریعتر زیرساختها و امکانات، مطابق با استانداردهای بینالمللی است که دستیابی به آن نیاز به برنامههای جدی و بلندمدت دارد و لازمه آن سرمایهگذاریهای بخش خصوصی و همراهی بخش دولتی است.

معطوف به همین موضوع، از زمان امضای توافق هستهای در تیرماه سال گذشته و پس از اجرای برجام، گروهها و شرکتهای بزرگ هتلسازی جهان برای ورود و سرمایهگذاری در ایران بسیار اشتیاق نشان دادند؛ چراکه ایران یک بازار رو به ترقی و پیشرفت برای سرمایهگذاران خارجی و داخلی بهشمار میرود. به باور کارشناسان بهتر است شرایط برای سرمایهگذاری آنها مهیا شود تا به این وسیله هم گردشگران با خیالی راحت به ایران سفر کنند و هم دانش روز هتلداری به ایران منتقل و فضای صنعت هتلداری کشور رقابتی شود. حالا به گفته مسوولان مذاکرات با طرفهای غربی و کشورهایی که دارای فرهنگ فراگیر گردشگری هستند، متمرکز بر 2محور بوده است؛ یکی افزایش تعداد تورها و گردشگران اعزامی به ایران و دیگری، بحث سرمایهگذاری در زیرساختهای گردشگری کشورمان. از سوی دیگر، سرمایهگذاران خارجی به دو صورت عمده با هتلهای ایران همکاری خواهند کرد؛ یکی همکاری زنجیرههای هتلسازی خارجی به صورت مجزا یا مشارکتی و دیگری افزایش سطح کیفی خدمات و آموزش نیروی انسانی.

در راستای لزوم سرمایهگذاریهای گردشگری یک بسته پیشنهادی سرمایهگذاری داخلی و خارجی مشتمل بر 1020 پروژه در حوزههای گردشگری و صنایع دستی نیز تهیه شد که ساخت تعداد زیادی هتل 3، 4 و 5 ستاره، سرمایهگذاری در برخی مناطق نمونه گردشگری، احیا و مرمت اماکن تاریخی و ایجاد بازارچههای صنایعدستی در این بسته گنجانده شده است. با لغو تحریمها، شرکتهای معتبر هتلسازی در دنیا به بازار ایران وارد شدند. از حدود مهرماه سال گذشته گروهی از هتلهای زنجیرهای فرانسوی آکور، دو هتل نووتل و ایبیس را در محوطه فرودگاه بینالمللی امام خمینی تهران دایر کرد. هتل روتانا نیز که مقر آن در امارات است، 4 هتل در حال احداث در ایران دارد که دو مورد از آنها در تهران و دو مورد دیگر هم در شهر مشهد دایر خواهند شد. بعد از گروه هتلهای آکور و روتانا ، جمیره وملیا هم به ایران آمدند. گروه هتلهای اسپانیایی ملیا ازجمله هتلهای زنجیرهای است که با نام گراندملیاقو در سلمانشهر واقع در سواحل دریای خزر در دست احداث است.

شرکت هواپیمایی ایرفرانس نیز از اواخر فروردینماه 95، پروازهای خود از پاریس به تهران را برای نخستینبار پس از سال ۲۰۰۸ از سر گرفت و شرکت هواپیمایی بریتیشایرویز نیز قرار است از ماههای آینده همین رویه را دنبال کند. توافق برای خرید 118 هواپیمای مسافربری تجاری نیز با ایرباس به امضا رسیده است. همچنین توافق برای توسعه فرودگاه امامخمینی(ره) با شرکت فرانسوی ADP بین رئیس سازمان هواپیمایی کشور و مدیرعامل شرکت فرودگاهی امام خمینی(ره) با رئیس هیاتمدیره و مدیرعامل این شرکت امضا شد. این روند نشان میدهد که تنوع پتانسیلهای جذب سرمایهگذاری ایران در حوزههای مختلف اقتصادی بر کشورهای جهان پوشیده نیست و سفرها و مذاکرات از سراسر جهان و بهویژه از قاره اروپا همچنان رو به فزونی است.

بُعد اجتماعی

اما گزارش اتاق ایران تاکید کرده که همه اثرات برجام بر گردشگری در اثرات اقتصادی و سیاسی خلاصه نمیشود. اگر ابعاد اقتصادی را به عنوان بعد کمی گردشگری ارزیابی کنیم، ابعاد اجتماعی را میتوان به عنوان بعد کیفی آن مورد تحلیل قرار داد. با رشد قابل پیشبینی ورود گردشگران به کشور، باید منتظر نقش پررنگ گردشگران و جامعه میزبان در تعاملات بینفرهنگی و همچنین آسیبهای احتمالی ناشی از آن باشیم. ایران در دوران پساتحریم تجربه متفاوتی از گردشگری و گردشگر را تجربه خواهد کرد. چنانچه برخی معتقدند توافق هستهای نقطهعطفی در تاریخ ۲۰۰ ساله اخیر ایران است و اثرات فرهنگی و اجتماعی آن را در مقایسه با اثرات اقتصادی و سیاسی عمیقتر میدانند. کارشناسان دیگر نیز نگاه کاملا اقتصادی به گردشگری را اشتباه میدانند و معتقدند از نظر همخوانی با ارزشهای اجتماعی و فرهنگی ایران، اصلیترین نوع گردشگری در ایران که سود اقتصادی و اجتماعی به دنبال دارد، گردشگری فرهنگی، مذهبی و گردشگری مبتنی بر طبیعت است. طبق گفته آنها استفاده از انواع رویدادهای بینالمللی یا همان گردشگری رویداد، انتخابی است که هم سریع به درآمدزایی منجر میشود و هم نگاه جامعه جهانی به ایران را بهعنوان یک مقصد امن و جذاب برای گردشگری تغییر میدهد.

در همین حال طی دوران پیشرو، پیشبینی میشود با وجود روحیهای که در مردم دمیده شد و همچنین به سبب نا امنیهای منطقهای، سفرهای داخلی پربارتر از قبل باشد. برخی کارشناسان یکی از دلایل رشد سفرهای داخلی را ناامنی منطقه و کاهش تقاضا برای سفر به کشورهای همسایه خارجی از جمله ترکیه عنوان میکنند. در واقع آنها معتقدند در پی استقبال از کمپین مردمی تحریم سفر به کشورهای حامی داعش، مردم میزان سفرهای خود را به این کشور و دیگر کشورهای خارجی محدود کردند.

این گزارش تاکید کرده که باید با توجه به افزایش روزافزون گردشگران و تقاضای رو به رشد آنها برای ورود به کشور، لزوم ترویج گردشگری پایدار و اهمیت جامعه محلی را جدی گرفت. همچنین توجه به توزیع عادلانه درآمدهای گردشگری و شریک کردن جامعه محلی از سودهای حاصله از گردشگران، اقدام دیگری است که نیازمند توجه روزافزون دولت است. برنامهریزی برای کنترل پیامدهای فرهنگی -گردشگری ضمن توجه به ظرفیت قابل تحمل فیزیکی، روانی و اجتماعی مقصدهای گردشگری نیز باید در صدر اولویتهای اجرایی مدیران گردشگری باشد. در عین حال، برخی تاکید میکنند که زیرساختهای گردشگری با پول و رفع تحریمها درست خواهد شد، اما نمیشود در یک شب نیروی انسانی خوب تربیت کرد.

از این رو، نیروی انسانی را معضلی میدانند که با آن مواجهیم. مسوولان گردشگری کشور نیز عنوان میکنند از جمله مشکلاتی که در شرایط پس از تحریم خواهیم داشت بخش آموزش نیروی انسانی در بخش گردشگری است؛ بنابراین در بحث نرمافزاری تلاش ویژهای برای آموزش نیروی انسانی باید صورت گیرد تا افراد متخصص مورد نیاز در ابعاد مختلف با استفاده از امکانات مراکز آموزش عالی کشور تربیت و تامین شود. اما از سوی دیگر، پس از برجام، ایران تبدیل به یکی از کشورهایی شده که نقل محافل رسانههای جهان است؛ تاجایی که کشورمان از سوی بسیاری از سازمانها، مراکز و نشریات معتبر گردشگری دنیا به عنوان یکی از مهمترین مقاصد گردشگری جهان در سال ۲۰۱۶ معرفی شد. سیانان، گاردین، نشنال جئوگرافیک، دیلی میل، نیویورک تایمز و... تنها بخشی از رسانههای معرفیکننده ایران بودهاند.

بُعد فناورانه

یکی از چالشهای پیش روی گردشگران در ایران محدودیتهای بانکی در حوزه گردشگری خارجی است که انتظار میرود با تحولات بانکی رخ داده و وصل شدن به جامعه جهانی و به کارگرفتن کارت اعتباری بینالمللی این مشکل نیز حل شود. در صورت حل این مساله، هزینه مربوط به مبادلات و نقل و انتقال پولی و مالی به حداقل ممکن خواهد رسید. در همین راستا سازمان میراثفرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور به ساماندهی و اجرای طرحی پرداخته که بر اساس آن، برای گردشگران خارجی کارت اعتباری متصل به شبکه شتاب صادر کند. حالا شواهد نشان میدهد مسوولان، صنعت گردشگری را مکمل راهبرد سیاست خارجی دولت یازدهم معرفی کردند که این از اهمیت این صنعت در سیاستهای کلان کشور حکایت دارد. با این حال، هنوز این امر از حرف به عمل تبدیل نشده و به گفته کارشناسان در حال حاضر بزرگترین مشکل نداشتن سیاست کلی گردشگری و یک برنامهریزی و نظام جامع گردشگری در دولت است.