سرمایه‌گذاری در ایران؛ چالش‌ها و فرصت‌ها

نکته قابل توجه در این نشستها، استقبال بسیار زیاد سرمایهگذاران و علاقهمندان به سرمایهگذاری در ایران است که نشاندهنده اهمیت و جایگاه ایران به لحاظ فرصتهای سرمایهگذاری و سودآوری آن است. اما در کنار این علاقهمندی، وقتی از حاضران در این همایشها پرسیده میشود که آیا حاضرند که همین حالا در ایران سرمایهگذاری کنند اکثرا پاسخ منفی میدهند. این مساله نشان میدهد که با وجود علاقه و استقبال از سرمایهگذاری در ایران تردیدهایی هم وجود دارد.

یکی از این نشستها که به تازگی در برلین آلمان برای شناسایی فرصتهای سرمایهگذاری در بخش نفت و گاز ایران برگزار شد، چهارمین همایش نفت و گاز اروپا و ایران است. رییسجمهور در سخنانی که به تازگی عنوان کرده با اشاره به فرصتهایی که برجام برای اقتصاد ایران فراهم کرده است، گفت: «اگر برجام نبود قدم به قدم حتی یک بشکه نفت را نمیتوانستیم صادر کنیم اما الان به نقطهیی رسیدهایم که حقالسهم حضور ما در بازارهای جهانی بوده است».

در ماههای پس از لغو تحریمهای بینالمللی، ایران تا 500 هزار بشکه در روز بر ظرفیت تولید نفت خود افزود اما افزایش 500 هزار بشکه نفت خام دیگر و رساندن تولید به 4میلیون بشکه برای سال جاری میلادی نیازمند سرمایهگذاری عظیم در اکتشاف و بهرهبرداری نفت است. موضوعی که در نخستین هفته ماه نوامبر مورد بحث همایش نفت و گاز ایران و اروپا قرار گرفت.

در یکی از جلسات این همایش، به این پرسش پاسخ داده شد که چطور میتوان درهای اقتصاد ایران به ویژه صنعت نفت و گاز این کشور را به سوی سرمایهگذار خارجی باز کرد؟ در این همایش با توجه به اولویتهای صنعت انرژی ایران در پسابرجام و تاکید بر ضرورت باز شدن درهای اقتصاد به روی سرمایهگذاران خارجی به تعارض آن با رویکرد اقتصاد مقاومتی پرداخته شد.

«فرانسیس پرین» رییس هیاتمدیره شرکت SPE معتقد است که تعارض این دو مقوله پیچیدهتر از آن است که به ذهن خطور میکند. به این معنا که در ایران مانند بسیاری دیگر از کشورها البته با ویژگیهای خاص هر کشور تقابل نیروها و قدرتهای (سیاسی) مشاهده میشود و برخی مواقع برای توافق تلاش میشود. روشن است که باز شدن درهای اقتصاد تصمیمی است که ایران باید بگیرد. در حوزه نفت و گاز و انرژی روشن است که اگر هدف افزایش صادرات نفت، گاز و فرآوردههای نفتی و انرژی است باید تصمیم اساسی برای باز کردن اقتصاد گرفته شود.

تلاشهای ایران برای فراهم کردن بستر مناسب برای ورود سرمایه خارجی زیر ذرهبین شرکتهای خارجی است. بسیاری از شرکتکنندگان همایش نفت و گاز ایران و اروپا با دقت حواشی و جزییات قراردادهای IPC  و فرصتهایی که این نوع قراردادهای جدید در اختیار آنها قرار میدهد را دنبال میکنند. با این حال ابهام در شرایط و جزئیات این قراردادها برای برخی فعالان این حوزه دافعه ایجاد کرده است.

دکتر «کارول نخلی» اقتصاددان و رییس شرکت «کریستال انرژی» میگوید:«نباید IPC را با قراردادهای بیع متقابل مقایسه کرد بلکه باید برای بالا بردن جذابیتهای ایران برای سرمایهگذاری، قراردادهای  IPC  را کنار قراردادهای موجود در بازار قرار دهیم و مقایسه کنیم. فهمیدن تفاوت IPC با بیع متقابل مهم است ولی به بستن قرارداد منتهی نمیشود. همچنین تمام جزییات در دست نیست و من فکر میکنم جزییات IPC هنوز نهایی نشده است».

وی در ادامه اظهار کرد:«آگاه هستم که کلیات IPC مشخص هستند و این گامی مثبت در مسیری مناسب است اما من نمیتوانم این قراردادها را از منظر جذابیت برای سرمایهگذاران تحلیل کنم؛ چراکه علامت سوالهای بسیاری درباره این قراردادها وجود دارد. من فهرستی بلند از این سوالات دارم که میخواهم با مسوولان ایرانی در میان بگذارم اینها تنها به نفت و گاز محدود نمیشود، مسائلی مانند مالیات بر درآمد مثلا شرکتهای نفتی و پیمانکاران آن مالیات بر ارزشافزوده و مالیات گمرک. در تمامی این حوزهها باید شفافسازی انجام شود. تمام این مجموعه، نظام مالی قراردادهای نفتی را شکل میدهد». از نظر دکتر نخلی، آنچه بیشتر از جزییات قراردادهای نفتی مهم است، نگاه ایران به سرمایهگذاری خارجی است که تفاوت آن با گذشته چندان احساس نمیشود.

گواه این موضوع تاخیر در رونمایی از قراردادهای جدید است. کمیته بازنگری قراردادهای نفتی دو سال بود که روی این قراردادها کار میکردند، این درحالی است که از IPC در قالب یک سند، اخیرا رونمایی شده است. اگر به ریشهیابی این تاخیر دو ساله بپردازیم پی میبریم که یکی از دلایل آن، عدم توافق تندروها و اعتدالگرایان یا طرفداران بازنگری قراردادهای نفتی بوده که این موضوع نشان میدهد طرز فکر تغییر نکرده است. تغییر نحوه فکر کردن مستلزم گذشت زمان است. بسیار دشوار است که ایران ناگهان از یک کشور بسته به یک کشور با درهای باز به روی سرمایهگذار خارجی تبدیل شود. طرز فکری که در گذشته باعث راندن سرمایه از ایران شده هنوز پابرجاست و به نظر نمیرسد به زودی یا به یکباره تغییر کند.

در حاشیه همایش نفت و گاز ایران و اروپا در برلین، «پیرفابیانی» مسوول بخش ایران در EVELON و مدیرعامل اسبق شرکت توتال و رییس هیات نفتی فرانسوی که پارسال به ایران سفر کرده بود، گفت: شرایط امروز ایران نسبت به پیش از تحریمها تغییر کرده اما لازم است اصلاحات اقتصادی با سرعت بیشتری دنبال شود. وی ادامه داد:«ایرانیها اساسا بازرگان هستند؛ واقعیت دارد اما برخی مواقع آنها بیش از حد به کسب سود فکر میکنند. آنها آنقدر به دریافت سود ماکزیمم برای ایران فکر میکنند که خیلی هم خوب است و من این موضعگیری را خوب میفهمم اما ایرانیها برخی از مواقع با این روش، معامله را از دست میدهند؛ دقیقا اتفاقی که در مورد گاز LNG رخ داد و همزمان با مشکلاتی مانند مجوز امریکا، مشکلات بانکی و... هم مواجه هستیم که مساله را بسیار دشوار میکند و این یک چالش است. به واقع یک چالش است».

اکثر شرکتکنندگان در همایش نفت و گاز برلین بر این اتفاق نظر داشتند که بازارهای جهانی نفت امروز با زمان پیش از تحریمها تفاوتهای عمیقی دارد. امروزه کشورهای تولیدکننده نفت غیرعضو اوپک به ویژه روسیه از جایگاه بهتری در بازار برخوردارند. تولید نفت امریکا به سطحی رسیده که احتمال بینیازی این کشور از نفت کشورهای اوپک بالا رفته و سازمان کشورهای صادرکننده نفت(OPEC) تاثیرگذاری پیشین خود را روی قیمتها از دست داده است؛ نکتهیی که باعث شده ضرورت به کارگیری دیپلماسی انرژی از سوی ایران بیش از گذشته مهم جلوه کند.

دکتر «کارول نخلی» معتقد است:«تمام ذخایر بالقوه در ایران موجود هستند اما ایران تنها کشوری نیست که این فرصتها را برای سرمایهگذاری ارائه میکند. فرصتهای ایران بسیار ویژه هستند اما باید رقابتی هم باشند به ویژه شرکتهای بزرگ نفتی؛ آن دسته که سرمایه، تکنولوژی و دانشی که ایران نیازمند آن است را در اختیار دارند، شرکتهای جهانی هستند و تنها روی یک منطقه و کشور تمرکز نخواهند کرد و باید ببینند که توسعه در ایران چطور با استراتژی آنها همخوانی دارد».

هماکنون شرایط غیرقابل پیشبینی سیاسی در منطقه و جهان از عوامل بازدارنده برای ورود سریع سرمایهگذاران خارجی به بخش بالادستی نفت و گاز ایران است؛ نکتهیی که «فرانسیس پرین» نیز به آن اشاره میکند و میگوید:«بازگشت غولهای انرژی به ایران مستلزم رخ دادن رویدادهای سیاسی است که به نفع ایران باشد. دوره ریاستجمهوری اوباما تمام شده و با انتخاب ترامپ به عنوان ریاستجمهوری بعدی امریکا، آینده ایران هم نامعلوم خواهد بود. احتمال ضعیفی برای بازگشت تحریمها علیه ایران وجود دارد اما با روی کار آمدن ترامپ، این احتمال تقویت میشود».

همایش نفت و گاز برلین درحالی پایان یافت که بسیاری از سرمایهگذاران در انتظار سیگنالی از سوی تهران برای ارائه جزئیات بیشتر از قراردادهای جدید نفتی هستند. اروپاییها به این موضوع واقفند که ایران سالها از تجارت جهانی دور بوده و آغاز دوران جدید برای اقتصاد و تجارت جهانی زمانبر خواهد بود. با این حال سرعت تغییرات در تجارت جهانی آنقدر بالاست که ممکن است زمان ایران برای جذب سرمایهگذاری خارجی به زودی به سر برسد و کشورهای دیگر گوی رقابت را از این کشور بربایند.