موتور معیوب رونق مسکن

الگوی موفق تامین مالی مسکن در کشورهای مختلف نشان میدهد بازار تسهیلات رهنی (وام بلندمدت خرید مسکن) باید از «انعطاف کامل»، «تنوع کافی» و «عمق لازم» برخوردار باشد تا امکان پرداخت تسهیلات در استطاعت، برای غالب دهکها، با مبلغ و تعداد مناسب فراهم شود. اصلاح سبد تسهیلات ملکی با این الگو، علاوه بر تسهیل صاحبخانه شدن و رونق عرضه، به مهار حاشیهنشینی منجر خواهد شد.

نسخه عملیاتی نظام تامین مالی مسکن در کشورهای توسعه یافته اروپایی و درحال توسعه آسیایی وجود سه ضعف عمده در سبد تسهیلات خرید مسکن ایران را تایید و در عین حال برداشت تازهای از سه تکلیف مهم و ضروری دولت دوازدهم را در بخش مسکن منعکس میکند. به گزارش «دنیای اقتصاد»، در شرایطی که بازار مسکن کشور به واسطه «عدم برخورداری از تنوع لازم وانعطاف کافی در سبد تسهیلات فعلی خرید آپارتمان»، «تیراژ نسبتا محدود تسهیلات برای پاسخ به نیاز طیفهای گوناگون متقاضی مسکن» و «غیبت تسهیلات بدون سپرده ساخت مسکن»، حاوی سه نقص عمده در نظام تامین مالی است، تجربه عمده کشورهای درحال توسعه یا نوظهور و در عین حال موفق دنیا در حوزه تامین مالی مسکن نشان میدهد این کشورها طی سالهای اخیر برای ترمیم و بازسازی انواع الگوهای موثر در افزایش قدرت خرید متقاضیان مسکن، چک لیستی حاوی دستکم سه شاخص مهم بهمنظور ارزیابی و سنجش میزان کارآیی و اثرگذاری نظام تامین مالی مسکن طراحی و عملیاتی کردهاند.

عمده این کشورها، کشورهایی هستند که موفق شدهاند با کمک بازار تسهیلات رهنی (پرداخت تسهیلات بلندمدت خرید مسکن به متقاضیان) به نسخهای کارآمد برای تامین مالی مسکن دست پیدا کنند؛نتایج بررسیهای به عمل آمده از سوی دفتر اقتصاد مسکن که در قالب یک مقاله تحقیقاتی در فصلنامه اقتصاد مسکن منتشر شده است نشان میدهد هماکنون نظام تامین مالی مسکن در کشورهای توسعه یافته اروپایی و درحال توسعه آسیایی موفق در اجرای مدلهای بهینه تامین مالی مسکن، حداقل از سه شاخص مهم «انعطاف»، «تنوع» و «برخورداری از عمق کافی» بهرهمند است؛این در حالی است که نتایج بررسیها حاکی است درحال حاضر سبد تسهیلات خرید مسکن در ایران بهطور موثر فاقد هر کدام از این سه شاخص به میزان کافی و اثرگذار است.

سهگانه اثرگذاری تسهیلات رهنی

دولتها و موسسات مالی مداخله کننده در بازار مسکن در کشورهای توسعه یافته و برخی کشورهای درحال توسعه موفق در حوزه تامین مالی مسکن، برمبنای چک لیست طراحیشده با ساختار سه شاخص گفته شده، همواره ویژگیهای بازار تسهیلات رهنی خود را با این شاخصها مطابقت میدهند؛ نتایج بررسیهای صورت گرفته در این پژوهش که در آن تجربه کشورهای توسعه یافته اروپایی و درحال توسعه آسیایی در این زمینه مورد بررسی قرار گرفته است نشان میدهد برمبنای الگوهای موفق جهانی، یک نظام تامین مالی موثر به پشتوانه «بازار تسهیلات رهنی کارآمد» میتواند در گام اول برای دهکهای مختلف جامعه متقاضی خرید مسکن، «قدرت خرید» ایجاد کند؛در گام دوم این نظام تامین مالی کارآمد از طریق افزایش تقاضا در میان متقاضیان منجر به تعریف جهت مشخص برای فعالیت سازندگان و در نتیجه «رونق ساخت و ساز و عرضه بیشتر مسکن بهخصوص در کانون تقاضای مسکن(بازار آپارتمانهای مصرفی کوچک و میان متراژ)» شده و در گام سوم از طریق «پرداخت تسهیلات در استطاعت به متقاضیان خرید مسکن واقع در دهکهای درآمدی ضعیفتر»، منجر به «کاهش حاشیهنشینی و مهار سکونتگاههای غیررسمی واقع در حاشیه شهرها و بهخصوص کلانشهرها» میشود.

در کشورهای توسعه یافته اروپایی و درحال توسعه آسیایی که طی سالهای اخیر مدلهای موفقی از نظام تامین مالی مسکن را عملیاتی کردهاند «بازار تسهیلات خرید مسکن»نقش اصلی را در صاحبخانه شدن خانوارها ایفا کرده است این درحالی است که کشورهای درحال توسعه آسیایی نیز که طی سالهای اخیر الگوهای موفق تامین مالی مسکن در میان سایر کشورها را تجربه کردهاند «بازار تسهیلات رهنی» علاوهبر نقش موثر تسهیلات خرید مسکن در صاحبخانهشدن خانوارهای متعلق به دهکهای درآمدی متوسط و متوسط رو به پایین، موفق به رفع چالش «حاشیهنشینی» خانوارهای کمدرآمدتر در حاشیه شهرها وکلانشهرها شدهاست.

تجربه دو کشور هند وتایلند در حوزه رفع چالش حاشیه نشینی از طریق «کارآمدسازی نظام تامین مالی مسکن»، یک الگوی موفق برای پیادهسازی در کشورهایی نظیر ایران است که بدمسکنی به چالشی فراگیر در آنها تبدیل شده است؛ مطابق آمارهای رسمی هماکنون حدود 20 میلیون نفر از جمعیت 80 میلیونی ایران در شرایط بدمسکنی و در حاشیهها و سکونتگاههای غیررسمی اطراف شهرها و کلانشهرها یا بافتهای فرسوده سکونت دارند که در صورت عدم انجام اقدام به موقع، این میزان طی سالهای پیشرو چند برابر خواهد شد.

بررسیها نشان میدهد کشورهای مختلف دنیا با رعایت سه شاخص تنوع، انعطاف و برخورداری بازار تسهیلات خرید مسکن از عمق کافی، در چک لیست نظام کارآمد تامین مالی مسکن خود، موفق شدهاند بازار تسهیلات رهنی را بهمنظور رونقبخشی به معاملات مصرفی مسکن و همچنین رونق ساختوساز و رفع حاشیهنشینی سازماندهی کنند.

ویژگی اصلی وام منعطف

بررسیها درباره این سه ویژگی با استناد به نتایج تحقیقات منتشر شده در فصلنامه اقتصاد مسکن حاکی است وام بلندمدت خرید مسکن باید همزمان از انعطاف و تنوع کافی برخوردار و در عین حال بازار این تسهیلات از عمق کافی بهرهمند باشد. شرط اصلی انعطافپذیر بودن تسهیلات خرید مسکن «در استطاعت بودن وامهای پرداختی برای متقاضیان موثر»است؛این در حالی است که سادهترین راه پرداخت تسهیلات خرید مسکن برای شکلدهی به بازار تسهیلات رهنی در شرایط فعلی وامدهی به گروههای میانی جامعه و برخوردار از توان مالی لازم برای بازپرداخت اقساط تسهیلات پرداختشده است که با شرط اصلی در استطاعت بودن وامها برای همه اقشار متقاضی وام مسکن در مغایرت قرار دارد.

در واقع آنچه در مقطع زمانی فعلی موفقیت سیاستگذار در طراحی «نظام تامین مالی مسکن رونقزا» را تضمین میکند آن است که تسهیلات خرید مسکن برای دهکهای متوسط رو به پایین به «وامهای در استطاعت» تبدیل شود؛ وام در استطاعت تسهیلاتی است که مبلغ اقساط ماهانه آن نسبت مشخصی با درآمد خانوار متقاضی وام داشته باشد؛ نسبتی که خانوارهای وامگیرنده بتوانند به موقع و بدون دشواری خاصی اقساط تسهیلات را به بانک وامدهنده پرداخت کنند.

ایندرحالی است که در وهله دوم«سبد تسهیلات رهنی باید از تنوع کامل و کافی برخوردار باشد»؛ برای تحقق این شاخص، لازم است تسهیلات خرید مسکن به لحاظ سقف مبلغ بتواند نیاز مالی دهکهای متوسط و متوسط روبه بالای متقاضی دریافت تسهیلات برای خرید مسکن را پوشش داده و تامین کند؛ از سوی دیگر، سومین شاخص سنجش میزان کارآمدی بازار تسهیلات رهنی مسکن در دنیا، «عمق بازار رهن» است؛ به این معنا که تیراژ وامهای پرداختی به متقاضیان برای خرید مسکن (تعداد وامهای پرداختی) باید در مقایسه با تعداد متقاضیان کافی و قابل توجه باشد؛ هماکنون عمق بازار تسهیلات رهنی در جهان از طریق سنجش «نسبت حجم تسهیلات پرداختشده (مبلغ تسهیلات) خرید مسکن» به «تولید ناخالص داخلی»، ارزیابی و محاسبه میشود؛ بر این اساس هر کشوری که عمق بازار رهن در آن بیشتر باشد نسبت به سایر کشورها موفق به عملیاتیسازی الگوی کاملتری از پرداخت تسهیلات رهنی به متقاضیان خرید مسکن شده است.

در کشورهای توسعهیافته هماکنون این نسبت (عمق بازار تسهیلات رهنی) بیش از 50 درصد است؛ این در حالی است که در کشورهای نوظهور آسیایی همچون چین و سنگاپور این نسبت بین 40 تا 45 درصد برآورد میشود؛ عمق بازار تسهیلات رهنی در ایران در شرایط فعلی 8/ 7 درصد برآورد میشود که مطابق با این برآورد و همچنین بررسیهای صورتگرفته، هماکنون نظام تامین مالی مسکن در کشور با عیوب اساسی در سبد تسهیلات خرید ملک مواجه است؛ هرچند این عیوب با استفاده از سه کلید موثر، قابل رفع و تعمیر است.

هماکنون سبد تسهیلات خرید مسکن در ایران در حالی سالانه بهطور میانگین حدود 10 تا 20 درصد از حجم تقاضای خرید مسکن را پوشش میدهد که تسهیلات فعلی صرفا برای گروههای درآمدی متوسط جامعه طراحی، عملیاتی و مناسبسازی شده است؛ سبد فعلی تسهیلات خرید مسکن در ایران هماکنون نهتنها برای گروههای درآمدی ضعیفتر جامعه (متوسط رو به پایین) به لحاظ توان بازپرداخت تسهیلات، در استطاعت نیست بلکه در نبود بازار لیزینگ مسکن برای تامین مالی بازار تقاضای مسکندهکهای متوسط روبه بالای درآمدی (6 تا8)، نیز از تنوع کافی برخوردار نیست؛ همچنین عمق بازار تسهیلات رهنی در کشور به دلیل تیراژ محدود تسهیلات و در غیاب تسهیلات بدون سپرده ساخت مسکن کم است، بنابراین بازار تسهیلات رهنی در کشور هماکنون نه از انعطاف کافی بهرهمند است، نه تنوع کاملی دارد و نه از عمق لازم برخوردار است.

تکلیف دولت دوازدهم برای وام مسکن

انعطافبخشی به تسهیلات رهنی خرید مسکن از طریق طراحی و پرداخت تسهیلات در استطاعت به متقاضیان با سطح اقتصادی متوسط رو به پایین، ایجاد تنوع کافی در سبد تسهیلات از طریق راهاندازی بازار لیزینگ و همچنین تسهیل جریان پرداخت تسهیلات بدون سپرده ساخت مسکن به سازندگان واحدهای مصرفی سه اقدام ضروری دولت دوازدهم برای ترمیم و تعمیر سبد تسهیلات مسکن محسوب میشود.

کشورهای موفق دنیا درحوزه تامین مالی مسکن که از بازار تسهیلات رهنی کارآمد و موثر برخوردار هستند با رعایت این سه شاخص، علاوهبر طراحی و عملیاتیسازی بازار تسهیلات رهنی، اقدام به تجهیز این بازار به «بازار رهن ثانویه» کردهاند؛ در قالب بازار رهن ثانویه، بانک پرداختکننده تسهیلات بلندمدت خرید مسکن، مطالبات بلندمدت خود را از وامگیرندهها با بهای کم به یک نهاد مالی واگذار میکند و از این طریق در فاصله کمتر از طول مدت بازپرداخت تسهیلات به منابع تازه و نقدینگی لازم برای پرداخت تسهیلات جدید، دسترسی پیدا میکند؛ سال گذشته در ایران بانک عامل بخش مسکن با انتشار 300 میلیارد تومان اوراق رهن ثانویه، فاز اول بازار رهن ثانویه را در کشور راهاندازی کرد؛ این درحالی است که این بانک هماکنون حدود 100 هزار میلیارد تومان مطالبه از بابت تسهیلات پرداختشده به متقاضیان خرید مسکن دارد.

بررسیها نشان میدهد، برای تجهیز سبد تسهیلات خرید مسکن به سه مسیر موثر و کارآمد(تنوع، انعطاف و برخورداری بازار تسهیلات رهنی از عمق کافی)، لازم است بازار رهن ثانویه هم در کنار تسهیلات رهن اولیه راهاندازی شود و شکل بگیرد؛ راهاندازی و استمرار فعالیت بازار رهن ثانویه، جریان وجوه در بانک پرداختکننده تسهیلات و همچنین عمق بازار تسهیلات رهنی را به واسطه ایجاد شرایط برای پرداخت تیراژ بالاتر و تعداد بیشتری از تسهیلات افزایش میدهد و همچنین به واسطه ایجاد امکان پرداخت تسهیلات با نرخ سود کمتر، طول دوره بازپرداخت بیشتر و اقساط ماهانه کمتر، هزینه تامین مالی مسکن را کاهش میدهد و از این طریق یکی دیگر از شاخصهای سهگانه برای پیادهسازی الگوی موفق تامین مالی مسکن یعنی برخورداری از «انعطاف» نیز محقق میشود.

بررسیهای کارشناسی نشان میدهد، مهمترین اقدام دولت دوازدهم در حوزه تامین مالی مسکن و رونقبخشی به بازار معاملات ملک در شرایط فعلی که هم بازار معاملات خرید مسکن در مسیر پیشرونق قرار گرفته و هم پیشروی بازار ساخت و ساز در عمق رکود متوقف شده (تبدیل رشد منفی ساختوساز به رشد صفر) برطرف کردن سه نقص گفتهشده از طریق بازسازی و نوسازی سبد تسهیلات خرید مسکن است. این درحالی است که تعمیر سبد تسهیلات خرید مسکن در شرایط فعلی به منابع و اعتبار زیادی نیازمند نیست و لازم است بهعنوان اقدام فوری دولت در حوزه مسکن در سال جاری تعیین تکلیف و عملیاتی شود.