شیوع خام‌فروشی در ایران

این درحالی است که ایران در برخی از موارد علم و توانایی انجام تغییرات لازم روی مواد خام را دارد. در زمینه معادن متاسفانه ایران نتوانسته خوب عمل کند و سرمایهگذاری لازم را در این زمینه انجام دهد. بهگفته کارشناسان، ایران سرمایه لازم را برای سروسامان دادن به معادن خود ندارد، بنابراین در این زمینه باید به جذب سرمایهگذاری خارجی بپردازد. گفته میشود ایران جدول مندلیف مواد معدنی است و تمام عناصر این جدول تقریبا در ایران یافت میشود. ایران همچنین دارای منابع بالایی از نفت خام است که فراوری آن در صنعت پتروشیمی در کشور رایج نیست. متاسفانه بهدلیل نبود حمایت لازم در زمینه فراوری مواد، بهویژه در زمینه عناصر معدنی، بسیاری از صاحبان معادن، دست به خامفروشی اکتشافات خود زده تا بتوانند مواد استخراجشده را به فروش برسانند.

معادن یکی از سرمایههای هر کشوری به شمار میآیند. بسیاری از کشورهای پیشرفته و نیز توسعهیافته بهویژه در حوزه صنعت، به تجهیزات مدرنی که مهمترین آنها در زمینه فراوری مواد معدنی بهکار میرود، دست پیدا کردهاند. فراوری مواد خام، ارزش افزوده کالا را زیاد کرده و قیمت تمامشده محصولات را بالا میبرد و در واقع نوعی ارزش مازاد برای موادخام فراهم میکند. گفته میشود مواد گوناگون در راستای خامفروشی تفاوتهای زیادی با یکدیگر دارند و نمیتوان گفت خامفروشی برای تمام مواد خوب نیست، چرا که هر ماده معدنی نوع، جنس، و شرایط خاص خودش را دارد. فروش شمش فولاد، کاتد مس و سنگآهن را میتوان نوعی خامفروشی دانست، چرا که هیچکدام نمیتواند مورد استفاده مصرفکننده نهایی قرار گیرد و در هر مرحله میتوان با انجام فراوری آن را به کالای دیگری تبدیل کرد. در این راستا برای اینکه معلوم شود کدام مرحله خامفروشی است و کدام مرحله خامفروشی نیست، باید برنامهریزی منظمی وجود داشته باشد. باید طبق برنامهای حسابشده معین شود که روی هر ماده معدنی یا روی نفت، قرار است چه کارهایی را طی چه مراحلی انجام دهیم تا به هدف مورد نظر برسیم.

فراوری، عامل افزایش توسعه اقتصادی

انجام عملیاتهای مختلف روی مواد معدنی متفاوت به انرژی فراوانی احتیاج دارد و نیازمند فناوریهای خاصی است. استفاده از این فناوریها باعث میشود10 تا 20درصد میزان مصرف انرژی کاهش پیدا کند. این مساله عامل خوبی برای کاهش هزینههای تولید است تا بتوان رونق و جانی تازه به پروژههای نیمهتمام بخشید. در این راستا حتی زمینه سودآوری پروژهایی که در حال حاضر هیچگونه سودی در آن دیده نمیشود، فراهم خواهد شد. با انجام فراوری روی محصولات خام و با صرف هزینههای جانبی، قیمت تمامشده محصول کاهش مییابد. اگر برنامهریزی لازم در زمینه محصولات خام انجام شود، ضریب توسعه کشور نیز مسیری صعودی را طی میکند. بهرغم مزایای ایجاد ارزش افزوده روی مواد خام، خامفروشی همچنان در کشور رایج است و بخش عمدهای از آن به محصولات معدنی و بهویژه سنگهای تزئینی تعلق دارد. نفت نیز حوزهای است که در این بین فراوری زیادی روی آن انجام نمیشود و بیشتر بهصورت خام به بازارهای جهانی عرضه میشود.

چرا خامفروشی در ایران گسترده است

بهدلیل نبود آب صنعتی، نبود شبکه گسترده حملونقل، کافی نبودن ذخایر حملونقل، نبود انرژی مورد نیاز برای بخش تولید و نیز کافی نبودن ذخایر مورد نیاز و بسیاری از عوامل دیگر خامفروشی بهشدت در کشور رواج دارد. فقدان موارد ذکرشده جلو رشد بخش معدن را گرفته و باعث شده به یک روش ساده برای فروش مواد معدنی اکتفا شود. در این راستا نبودن مناسبات اقتصادی لازم با سایر کشورها و نیز نبود اعتبار لازم، فعالان این حوزه را بهناچار وادار به خامفروشی کرده است. همچنین باید تاکید کرد که تجهیزات لازم برای فراوری مواد خام در ایران کم است. باید با قیمت بالا این تجهیزات را از سایر کشورها خریداری کرد؛ این مساله به میزان خامفروشی در ایران دامن میزند.

فراوری مواد خام ارزآوری دارد

تبدیل مواد خام به محصولات دیگر و نیز درآوردن مواد معدنی از حالت خام، از واردات کالاهایی نظیر فولاد، آلومینیوم و ... جلوگیری میکند. این روش باعث میشود که ارز از کشور خارج نشود و با ایجاد ارزش افزوده، صادرات آن ارزآوری بیشتری برای کشور داشته باشد. یکی دیگر از مواردی که باید به آن اشاره کرد، فعال کردن صنایع پاییندستی است و این امر نیز اشتغالزایی فراوانی را در پی دارد. علاوه بر موارد ذکرشده میتوان به استفاده از تکنولوژیهای جدید برای استحصال مواد معدنی و تبدیل آن به محصولات فراوریشده نیز اشاره کرد.

خامفروشی نفت

خامفروشی نفت از دیر باز تاکنون در کشور وجود داشته است. بخش عظیمی از نفت ایران بهشیوه خامفروشی روانه بازارهای جهانی می‎شود. متاسفانه پتروشیمی در ایران بسیار ضعیف عمل کرده است. پروژههای پتروشیمی که نیاز به سرمایه‎گذاری دارند و نیمهتمام ماندهاند، گواه این مطلب است. نبود بازار لازم برای مواد محصولات فراوریشده نفت خام نیز یکی دیگر از معضلات خامفروشی نفت در ایران است. شاید این سوال در زمینه خامفروشی مطرح شود که تا چه مرحلهای باید به توسعه صنایع تکمیلی در ایران پرداخت تا بتوانم نفتوگاز را از مرحله خامفروشی خارج کنیم. در این راستا میتوان برای آن استانداردهای متفاوتی را در نظر گرفت. البته باید تاکید کرد که عده‎ای نیز از پس پرده خامفروشی خارج نمیشوند، چرا که این موضوع سودهای کلانی را برای آنها در پی دارد. هنوز روند خامفروشی بهنظر برخی برای کشور مناسب است. یکی از اعضای کمیسیون انرژی در گفتوگو با «آرمان» میگوید: خامفروشی در هر حوزهای بهطور مطلق بد نیست. در عراق و بسیاری از کشورهای نفتخیز خامفروشی رواج دارد. حتی کشور عربستان که سرمایه هنگفتی دارد و دسترسی این کشور به تکنولوژی خارجی راحتتر از ایران است، به خامفروشی مشغول است. کشورهای دارای ذخایر نفتی ترجیح میدهند در زمینه نفت خام به سمت صادرات نفت خام بروند و به سمت ایجاد پالایشگاه گام برندارند. جلال میرزایی میافزاید: گاهی اوقات شرایط بهگونهای است که خامفروشی بهنفع یک کشور است. در زمینه گاز برخی معتقدند که اگر گاز طبیعی صادر شود، این اتفاق برای ایران بهصرفهتر است و درآمد بیشتری عاید ایران میشود. اگر ایران نفت خام را به ترکیه و برخی کشورهای اطراف صادر کند، صرفه اقتصادی بهتری برای ایران دارد تا اینکه پتروشیمی احداث کند. او تصریح کرد: مشکلی که اقتصاد ایران با آن مواجه است و در تمام حوزهها به آن سرایت کرده، معضل بالابودن هزینههاست. برای نمونه هزینه فولاد ایران از سایر کشورها بالاتر است. تجهیزات در ایران با واسطه خریده میشود و این موارد برای ایران گران تمام میشود. میرزایی اذعان میدارد: بسیاری از منتقدان دولت میپرسند چرا دولت به سمت خامفروشی میرود و گویا موارد عنوانشده را در نظر نمیگیرند. اکثر پالایشگاهها در ایران زیانده هستند و نفت خام به بسیاری از پالایشگاهها رایگان داده میشود. ایران اگر نفت خام را با قیمتی که به بسیاری از کشورها میدهد، به پالایشگاههای داخل ایران نیز بدهد، پالایشگاهها ورشکسته میشوند. پالایشگاههای ایران قدرت رقابت بالایی با تولیدات کشورهای اطراف ندارند تا فراوردههای آنها صادر شود.