اجماع شکننده در قاهره

این نشست به فراخوان عربستان سعودی و با حمایت اماراتمتحدهعربی، بحرین و کویت برگزار شد. در بیانیه پایانی این نشست، ایران، حزبالله لبنان و حوثیهای یمن به دخالت در امور کشورها و ناآرامسازی منطقه متهم شدند. روی دیگر سکه اما، اختلافنظرها و ناتوانی اتحادیه عرب با محوریت عربستان سعودی در شکلدهی به این اجماعنظر بود که قرار بر این شد تا اعضا منتظر هماهنگ شدن نظرات دیگر دولتهای عربی بمانند. همزمان وزیر خارجه مصر نیز گفت که ایجاد روابط همکاری میان کشورهای عربی و همسایگان، از جمله ایران امری مطلوب و ضروری است.

در همین ارتباط، نشست اضطراری وزیران خارجه اتحادیه عرب روز یکشنبه ۲۸ آبان در قاهره برگزار شد و صحنه انتقادهای وزیران خارجه کشورهای عضو از ایران و حزبالله لبنان بود. در بیانیه پایانی این نشست، کشورهای عضو تاکید کردند که ضمن محکوم کردن «دخالتهای ایران» در امور کشورهای عربی، همدلی کامل خود را با عربستان سعودی اعلام کردهاند. وزیران خارجه اتحادیه عرب همچنین با تکرار ادعاهایی مبنی بر«پرتاب موشک ساخت ایران» توسط حوثیهای یمن به سوی ریاض، تصریح کردند از اقداماتی که ممکن است عربستان برای حفظ امنیت خود در قبال سیاستهای تهران اتخاذ کند، حمایت خواهند کرد.

این بیانیه با هشدار به ایران در مورد آنچه تداوم مداخله در امور داخلی کشورهای منطقه خوانده میشود، از تهران خواسته است که از حمایت از حوثیهای یمن و حزبالله لبنان دست بردارد و با خودداری از «تحریک گروههای تروریستی در بحرین» به سیاست حسن همجواری پایبند باشد. این در شرایطی است که عربستان از سال ۲۰۱۱ تاکنون با لشکرکشی به بحرین، ضمن کشتار مردم منامه و دیگر شهرهای بحرین، مانع از تحقق مطالبات مردمی شده است. اتحادیه عرب همچنین در بخش دیگری از این بیانیه مداخلهجویانه و نمایشی از کشورهای عربی عضو سازمان ملل خواسته است که تماسهای لازم را برای برگزاری نشست اضطراری سازمان ملل متحد با هدف رایزنی در مورد تهدیدهای منطقهای ایران و بررسی نقض تحریمهای سازمان ملل از طریق تجهیز تسلیحاتی حوثیهای یمن از سوی ایران، برقرار کنند. بهنظر میرسد که تلاشهای آمریکا و برخی دولتهای اروپایی از جمله فرانسه در محکومیت توان موشکی ایران و متحدان آن در این راستا قابل ارزیابی است.

در ادامه نشست اتحادیه عرب در قاهره، احمد ابوالغیط، دبیرکل اتحادیه عرب مدعی شد که تهدیدهای ایران همه محدودیتها را درنوردیده و منطقه را به سوی پرتگاهی پرخطر سوق داده است. دبیرکل اتحادیه عرب، موشک شلیکشده به ریاض را «ساخت ایران» خوانده و آن را «پیامی واضح از دشمنی ایران» توصیف کرده است. بیانیه پایانی اتحادیه عرب از سوی وزیر مشاور در امورخارجی اماراتمتحدهعربی نیز بهعنوان «پیامی روشن» در مورد اقدام مشترک کشورهای عربی علیه ایران توصیف شده است. اما آنطور که احمد ابوالغیط اعلام کرده، هیات نمایندگی لبنان در این نشست به بندهایی از این بیانیه در ارتباط با حزبالله لبنان اعتراض کرده و این گروه را یکی از مولفههای بنیادی لبنان توصیف کرده که نمایندگانی در پارلمان و دولت این کشور دارد. وزیر خارجه لبنان از حضور در نشست روز یکشنبه اتحادیه عرب در قاهره خودداری کرده بود. پیشتر خبرگزاریها اظهارات وزیر خارجه عربستان سعودی در نشست قاهره را مخابره کردند که در آن از کشورهای عربی خواسته شده بود که موضعی «صادقانه و جدی» در برابر ایران اتخاذ کنند. عادل الجبیر در نشست قاهره تصریح کرده بود که نرمش در قبال تهران تنها باعث میشود ایران به مداخله در امور کشورهای عربی ادامه دهد.

اجتماع شکننده

بهرغم تلاشهای عربستان برای شکلدهی به اجماع عربی علیه ایران در نشست وزرایخارجه اتحادیه عرب در قاهره، اما بهدلایل مختلف میتوان گفت که این نشست در شرایط بسیار شکنندهای برگزار شده است و سعودیها نتوانستهاند در این اجلاس کامیابی لازم را بهدست آورند. در تبیین چرایی این موضوع باید به چند عامل زیر اشاره کرد:

۱- در این نشست وزرای خارجه چند کشور مهم عربی که البته با ایران روابط بسیار خوبی دارند، حضور پیدا نکردند. از جمله وزیر خارجه عراق و لبنان. وزرای خارجه عمان و قطر نیز هیچگونه موضعی در این خصوص اتخاذ نکردهاند. همچنین وزیر خارجه دولت وفاق ملی لیبی با ارسال نامهای به اتحادیه عرب عدم مشارکت خود در این نشست را اعلام کرده بود. وزیر خارجه امارات نیز در این نشست حضور پیدا نکرد و به جای او، انور قرقاش وزیر مشاور در امور خارجه امارات عربی متحده در قاهره حاضر شد.

۲- از ۲۲ عضو اتحادیه عرب، تنها وزرای خارجه ۵ کشور عربستان، مصر، بحرین، امارات و کویت بر ضرورت این نشست تاکید کرده بودند و مابقی اعضا عملا موضع قابلتوجهی اتخاذ نکردهاند. حتی خود کویت نیز با وجود همراهی در این تصمیم عربستان، اما همواره تمایل خود را برای مذاکره و گفت وگو با ایران نشان داده است.

۳- بهرغم تلاشهای عربستان برای شکلدهی به اجماع عربی، میتوان گفت که مواضع فعالانه و حداکثری در این نشست اتخاذ نشده است و شاهد شنیده شدن صدای واحدی از این اجلاس نبودهایم.

۴- اظهارات وزیر خارجه مصر درخصوص ایجاد روابط همکاری میان کشورهای عربی و همسایگان، از جمله ایران که امری مطلوب و ضروری است، نشان میدهد که همچنان دولتهای عربی مهم از جمله مصر بر ضرورت گفتوگو و مذاکره برای حلوفصل اختلافات تاکید دارند. در واقع اظهارات عادل الجبیر مبنی بر این موضوع که نرمش در قبال تهران تنها باعث میشود ایران به مداخله در امور کشورهای عربی ادامه دهد، نوعی واکنش به اظهارات وزیر خارجه مصر است.

۵- اتحادیه عرب امروز در شرایطی قرار ندارد که بتواند تصمیمات اتخاذ شده را تبدیل به یک راهبرد با ضمانت اجرایی لازم کند. از این زاویه است که عربستان بهدنبال آن است تا این تصمیم را از مجرای شورای امنیت سازمان ملل عملیاتی سازد. در واقع اختلافات میان دولتهای عربی، ضعفهای اقتصادی، بحرانهای داخلی در عراق، سوریه، لبنان، یمن و لیبی، در کنار اختلافنظرهای سیاسی عربستان با قطر و برخی دیگر از دولتهای عربی نشان میدهد که اتحادیه عرب دیگر در شرایط مطلوب پیشین خود قرار ندارد.

پیام اسرائیل به عربستان

همزمان با برگزاری این نشست، رسانههای اسرائیل اعلام کردند که تلآویو به ریاض اطلاع داده است که از هرگونه پیشنویس قطعنامهای که تحرکات ایران در لبنان و سوریه را محکوم کند، حمایت خواهد کرد. روزنامه عبریزبان «اسرائیلالیوم» به نقل از یک دیپلمات بلندپایه عربی نوشت، اسرائیل در پیامی به عربستان سعودی، اطلاع داده است که تلآویو از هرگونه پیشنویسی به شورای امنیت که علیه ایران ارائه میشود، حمایت خواهد کرد. به نوشته این روزنامه، این پیام بعد از نشست اضطراری وزرای خارجه اتحادیه عرب در قاهره در عصر یکشنبه، به عربستان سعودی ابلاغ شد. «موشهیعلون» وزیر جنگ سابق اسرائیل، روز گذشته در اظهاراتی گفته بود: «این تصادفی نیست که ما همان چیزهایی را از عادل الجبیر (وزیر خارجه سعودی) به زبان عربی میشنویم که خودمان به زبان عبری میگوییم.» همزمان، وزیر انرژی اسرائیل با اذعان به روابط اسرائیل با سایر کشورهای عربی از جمله عربستان سعودی اشاره کرده که آنها مایل به برملا شدن چنین مناسباتی نیستند. یووال اشتاینیتز، اعلام کرده که تلآویو با برخی کشورهای اسلامی و عربی از جمله عربستان سعودی تماسهایی محرمانه داشته و دارد. او یکشنبه (۱۹ نوامبر/ ۲۸ آبان) گفت علنی نکردن این روابط بهخاطر رعایت خواست این کشورها است؛ وگرنه تلآویو مشکلی با آشکار شدن این مناسبات ندارد. یووال اشتاینیتز افزوده که اسرائیل در تلاش برای ممانعت از تثبیت حضور نظامی ایران در سوریه، از کمک کشورهای عربی سود برده است. به گفته او بسیاری کشورها با تلآویو رابطه پشتپرده دارند که مکتوم ماندن این رابطه خواست آنها است و رژیم صهیونیستی از این تماسها خجل نیست.

اشتاینیتز عضو حزب لیکود و از همقطاران نزدیک به بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل است و سالها مسوولیت پرونده ایران در کابینه اسرائیل را بر عهده داشته است. خبرگزاری رویترز به نقل از اشتاینیتز نوشته است: «وقتی روابط ما چه با عربستان سعودی، چه با کشورهای دیگر عربی درحال گسترش است، ما مشکلی در علنی کردن این امر نداریم، اما به خواست طرف مقابل مساله را برملا نمیکنیم.»

پیشتر، رئیس ستاد ارتش اسرائیل نیز از آمادگی تلآویو برای همکاری اطلاعاتی با عربستان در مورد ایران خبر داده بود. ژنرال گادی آیزنکوت پنجشنبه ۱۶ نوامبر در گفتوگو با وبسایت سعودی «ایلاف»، ایران را بزرگترین تهدید برای منطقه خوانده و گفته بود: «اسرائیل و عربستان درباره منویات ایران در منطقه اتفاقنظر دارند.» آیزنکوت افزوده بود که تلآویو آماده است با عربستان و سایر کشورهای میانهروی عربی برای مقابله با نفوذ ایران، مبادله اطلاعات کند. این اولین مصاحبه یک رئیس ستاد ارتش اسرائیل با رسانهای عربستانی بود که بازخورد زیادی در محافل سیاسی پیدا کرد.

واکنش ایران

به موازات نشست اتحادیه عرب در قاهره، وزیران امورخارجه ایران، روسیه و ترکیه نیز نشستی سهجانبه در آنتالیا با موضوع آتشبس در سوریه برگزار کردند. محمدجواد ظریف، وزیر امورخارجه ایران، پس از این نشست در توییتر نوشت: «خندهدار است که عربستان سعودی ایران را درحالی به ثباتزدایی متهم میکند که در یمن جنگافروزی کرده، قطر را منزوی کرده و محرک بحران در لبنان است.» «ایسنا» به نقل از ظریف در زمان بازگشت به تهران نوشته است: «متاسفانه کشورهایی مانند عربستان بیشتر بهدنبال تفرقه و اختلافافکنی هستند و به همین دلیل نتیجهای جز اختلاف نمیبینند. در صورتی که اگر روششان را عوض کنند آنها هم میتوانند به جای جنگافروزی در صلح منطقه شریک باشند.»

معاون عربی و آفریقای وزارت خارجه ایران نیز اعلام کرد بیانیه اتحادیه عرب با فشار عربستان و جوسازی گسترده سیاسی و تبلیغاتی این کشور صادر و خلاف سیاست بسیاری از کشورهای عربی در زمینه گسترش همکاریها با ایران است. حسین جابری انصاری روز (دوشنبه) تاکید کرد: «اگر عربستان کوچکترین ارادهای برای حل مشکلات منطقه دارد آدرس برای حل مشکلات شناخته شده است و بارها هم ما اعلام کردیم پایان دادن دنبالهروی از سیاستهای رژیم صهیونیستی از سوی عربستان است.»

جابری انصاری تصریح کرد: راهحلها شناخته شده است و با تکرار ادعاهای دروغین و تحریف واقعیتهای بدیهی و صدور بیانیههای تکراری و سراسر دروغی که با اعمال فشار عربستان صادر میشود، هیچ اتفاقی نخواهد افتاد. همچنین سخنگوی وزارت خارجه ایران نیز تصریح کرد که تهران از عربستان میخواهد که با پایان دادن به لشکرکشی در بحرین اجازه دهد مردم این کشور با یکدیگر گفتوگو کنند و به یک راهحل مسالمتآمیز برای حل بحران جاری دست یابند. «بهرام قاسمی» در واکنش به بیانیه پایانی نشست اتحادیه عرب ابراز کرد: «اینکه عربستان سعودی در اجرای سیاستهای رژیم صهیونیستی برای تشدید اختلافات درون منطقهای و انحراف ملتها و دولتهای اسلامی از ادامه اشغال فلسطین بهعنوان مساله اصلی امت اسلامی، با اعمال فشار و جوسازیهای گسترده سیاسی و تبلیغاتی موفق شده بیانیهای سراسر دروغ و تحریف به نام وزرای خارجه اتحادیه عرب صادر شود، جمهوری اسلامی ایران از دولتمردان عربستان سعودی دعوت میکند برای نتیجه بخش بودن اینگونه بیانیهها، هر چه سریعتر به تهاجم وحشیانه علیه همنوعان عرب خود در یمن پایان دهند تا کودکان و زنان و غیرنظامیان یمن اینگونه طعمه آتش کینهتوزی آنها واقع نشوند.»