چرا بارش‌ها در تهران افت کرده است؟

در تهران، افت ۲۰ درصدی بارشها، موجهای گرمایی و خشکسالیهای متعدد، معلول تغییرات اقلیمی محسوب میشود. استادان دانشگاه خطاب به شهرداری تهران، برای کنترل عامل انسانی تغییر اقلیم توصیه کردند گسترش فضای سبز، توسعه مترو، تقویت دولت الکترونیک و انتقال صنایع از شهر در دستور کار قرار بگیرد.

شهر تهران یکی از قربانیان پدیده تغییرات اقلیمی است که تحت تاثیر این روند دچار کاهش ۲۰ درصدی میانگین بارش در بازه ۶۳ ساله اخیر شده است. روز گذشته طی یک نشست دانشگاهی که با همکاری مشترک میان معاونت برنامهریزی و توسعه امور شهری شهرداری تهران و گروه آیندهپژوهی انجمن مدیریت دولتی دانشگاه تهران برگزار شد، ضمن ارائه گزارشی از تغییرات اقلیمی در سطح جهانی، به بررسی آثار این پدیده در شهرها نیز پرداخته شد و برخی از شهرهای آسیبپذیرتر که زودتر از سایر نقاط شهری در معرض آسیب هستند نیز معرفی شدند. در این نشست حجتالله میرزایی، معاون برنامهریزی و توسعه امور شهری شهرداری تهران طی فراخوانی از آیندهپژوهان دانشگاهی درخواست کرد برای اینکه تهران قابلیت سکونت خود را از دست ندهد، راهکارهایی برای جبران آثار ناشی از تغییرات اقلیمی معرفی کنند.

بر اساس گزارشی که دکتر علیرضا مساح بوانی، استاد دانشگاه درباره تغییرات آبوهوایی در حداقل پنج دهه گذشته ارائه کرد، دمای کره زمین با شیب تندی رو به افزایش بوده است. این گزارش حاکی است، میانگین بارش کره زمین بین سالهای ۱۹۰۰ تا ۲۰۱۰ تغییر چندانی نکرده اما میزان سطح آب دریاها تحت تاثیر گرم شدن کره زمین و آب شدن یخهای قطبی در سال ۲۰۱۰ در مقایسه با سال ۱۸۷۰ حدود ۸ اینج افزایش یافته است. دانشمندان همچنین ضمن اعلام کاهش سطح پوشش برف در سال ۲۰۱۰ در مقایسه با ۵۰ سال قبل از افزایش تعداد خشکسالی از سال ۱۹۸۰ به بعد نیز در سطح کره زمین خبر میدهند. کاهش تعداد میانگین شبها و روزهای سرد و افزایش شمار شبها و روزهای گرم در سطح کره زمین از دیگر پیامدهای تغییر اقلیم و گرم شدن کره زمین است.به گفته مساح، تغییرات اقلیمی تحت تاثیر چهار عامل شامل سه عامل طبیعی و یک عامل انسانی رخ داده است. عوامل طبیعی شامل تغییرات فعالیتهای خورشیدی، نزدیک شدن مدار کره زمین به دور خورشید و افزایش رخدادهای الگوی دور پیوند نظیر النینو و لانینو بوده و تنها عاملی که ناشی از فعالیت انسانی بوده و در این زمینه اثرگذار است، افزایش گازهای گلخانهای است که از انقلاب صنعتی به بعد تحت تاثیر شکلگیری صنایع و افزایش مصرف سوختهای فسیلی، شرایط اقلیمی را تحتتاثیر قرار داده است.

این تغییرات اقلیمی پیامدها و آثاری در شهرها به دنبال دارد که باید مورد توجه برنامهریزان قرار گیرد. معاون برنامهریزی و توسعه شهری شهرداری تهران در همین رابطه، مساله تغییر اقلیم را بهعنوان اصلیترین چالش کلانشهرهای دنیا در سالهای اخیر معرفی کرد و با اشاره به آثار این پدیده در شهرها، گفت: افزایش احتمال وقوع مخاطرات طبیعی، کمبود منابع تامین آب، افزایش تولید آلودگی و در نتیجه کاهش قدرت رقابتپذیری شهرها تحت تاثیر افزایش هزینه تولید و افزایش هزینه تامین نیروی انسانی از جمله این عوامل است. میرزایی یکی از مهمترین آثار تغییرات اقلیمی در تهران را کمبود منابع تامین پایدار، باکیفیت و مطمئن برشمرد و گفت: امروز یکی از چالشهای اصلی تهران عدم دسترسی به منابع آب با کیفیت و مطمئن برای یک دوره بلندمدت است و این سوال وجود دارد که آیا در ۱۰ سال آینده، از عهده تامین آب برای جمعیت ۱۰ میلیون نفری تهران بر میآییم؟ اهمیت موضوع زمانی مشخص میشود که بدانیم به تدریج سهم منابع زیرزمینی از تامین آب تهران از ۳۰ درصد به ۵۰ درصد افزایش یافته و اتکای ما به سفرههای آب زیرزمینی بیشتر شده است. وی طی فراخوانی از آیندهپژوهان دانشگاهی دعوت کرد برای حل چالشهای پیشروی تهران که تحت تاثیر تغییرات اقلیمی رخ میدهد، راهکارهایی ارائه دهند تا به ارتقای زیستپذیری تهران منجر شود، چراکه ادامه این روند میتواند قابلیت سکونت تهران را خدشهدار کند. به اعتقاد میرزایی راهکارهایی که ارائه میشود باید با درنظر گرفتن چشمانداز ۱۰ تا ۲۰ ساله و واجد چند ویژگی اعم از تکیه بر فناوریهای نو، پرهیز از جزئینگری، الزام رویکرد مشارکتی و مردممحوری، انعطافپذیری در طرحها بر اساس ویژگیهای اقلیم، اقتصادی، تمایلات مردم و نظایر آن و نیز مبتنی بر هماهنگی بیندستگاهی و استمرار در اجرا باشد.

اثر تغییرات اقلیمی بر شهرهای دنیا

کارشناسان دانشگاهی پدیدههای النینو و لانینو را که در سالهای اخیر مورد توجه عموم مردم قرار گرفته، تنها بخشی از پیامدهای گرم شدن کره زمین و روند تغییرات اقلیمی میدانند، اما وقایع حدی زیادی وجود دارد که ناشی از این روند است. بنابر توضیحات مساح، وقایع حدی به رخدادهایی اطلاق میشود که نامعمول، شدید، غیر قابل پیشبینی و غیر قابل انتظار هستند. از وقایع حدی میتوان به رخدادهای آبوهوایی نظیر موج گرمایی، رخدادهای اقلیمی نظیر خشکسالی، رخدادهای ژئوفیزیکی نظیر زلزله و رخدادهای هیدرولوژیکی نظیر سیلاب اشاره کرد. بر اساس گزارش ارائه شده توسط این استاد دانشگاه، بررسی صورت گرفته درباره وقایع حدی بین سالهای ۱۹۷۱ تا ۲۰۱۱ حاکی از این است که میزان وقوع زلزله در بازه مورد بررسی رشد محسوسی نداشته اما بیشترین افزایش مخاطرات طبیعی در این سالها مربوط به خشکسالی، سیلاب و توفان بوده است. این گزارش حاکی است، نیمی از وقایع حدی در بازه مورد بررسی در آسیا رخ داده و ۷۵ درصد از وقایع حدی در آسیا نیز، از نوع آبوهوایی بوده است.

ایران رتبه ششم حوادث طبیعی را در میان کشورهای دنیا به خود اختصاص داده و ۹۰ درصد از جمعیت کشور در معرض حوادث طبیعی قرار دارند. با وجود اینکه یک درصد از جمعیت دنیا در ایران سکونت دارد، اما سهم آن از بلایای طبیعی ۶ درصد است. مطالعات دانشگاهی حاکی از این است که میزان وقوع سیل در ایران طی پنج دهه گذشته تقریبا ۱۰ برابر شده است. اگرچه آب دریای مازندران در چند دهه اخیر پسروی داشته است اما تغییرات اقلیمی سبب شده آب دریای عمان و خلیج فارس که به آبهای آزاد متصل است، پیشروی داشته باشد و پیشبینی میشود در آینده نه چندان دور ۴۰ تا ۸۰ سانتیمتر پیشروی آب تحتتاثیر گرم شدن کرهزمین در آبهای جنوب کشور رخ دهد. از دیگر شهرهایی که بهشدت تحتتاثیر پیامدهای تغییر اقلیم قرار دارند و از بالا آمدن آب دریا ممکن است در سالهای آتی خسارات زیادی ببینند، میتوان به شهرهای ساحلی کشورهایی همچون چین، هند، ژاپن، اندونزی و آمریکا اشاره کرد.

دکتر منوچهر فرجزادهاصل، استاد دانشگاه تربیت مدرس نیز در این نشست، با اشاره به پیشبینی استیون هاوکینگ، فیزیکدان نظری و کیهانشناس انگلیسی مبنی بر پایان عمر کره زمین در سال ۲۱۰۰، گفت: برخی از آیندهپژوهان پیشبینی میکنند در صورتی که روند تغییرات اقلیمی به همین شکل ادامه پیدا کند، در سال ۲۱۰۰ از هر چهار انسان فقط یک نفر زنده میماند.بر اساس گزارشی که فرجزاده از وضعیت تهران ارائه کرد، میانگین دمای تهران در بازه زمانی ۱۹۵۱ تا ۲۰۱۰ میلادی روند افزایشی داشته است. افزون بر این میزان بارش نیز در دوره ۶۳ ساله اخیر تهران بهطور میانگین ۲۰ درصد کاهش یافته است. مطالعات این استاد دانشگاه حاکی از افزایش مخاطرات طبیعی در تهران در کنار تغییرات اقلیمی است. از جمله این مخاطرات میتوان به افزایش تابش پرتو فرابنفش به ویژه در میانه روز، افزایش موجهای گرما و سرما، افزایش بارشهای ناگهانی، خشکسالی، سیلاب، تندباد و کاهش تنوع زیستی اشاره کرد. بر این اساس موجهای گرمای خطرناک در تهران در حالحاضر بهطور متوسط 66/9 روز در سال است و شمار روزهای یخبندان سالانه نیز ۳۸ روز است. همچنین سالانه سه روز بارش بیش از ۱۵ میلیمتر در تهران رخ میدهد که میتواند منجر به بروز مخاطراتی همچون سیل شود. در یک دهه اخیر میزان بارشهای مخاطرهآمیز تهران از ۲۲ روز در طول ۱۰ سال به ۳۵ روز در این بازه زمانی رسیده است. همچنین طی چهار دهه اخیر ۴۷ خشکسالی در تهران رخ داده است. این تغییرات اقلیمی علاوه بر اینکه بر میزان مرگومیر و پارامترهای اقتصادی اثرگذار است، بهصورت غیرمستقیم بر آرامش روانی مردم نیز اثر سوء خواهد داشت.

از عوامل تشدیدکننده تغییر اقلیم در تهران میتوان به تردد انبوه خودروها در شهر، ساختوسازهای بیضابطه و پرحجم و تغییر کاربری فضای سبز اشاره کرد. این وضعیت سبب شده بهرغم اینکه میزان مخاطرات طبیعی در ایران و آمریکا در یک سطح است، اما ریسک این مخاطرات در ایران به دلیل عدم اجرای پروژههای تابآوری، در مقایسه با آمریکا بسیار بیشتر باشد.در این نشست راهکارهایی نیز مطرح شد تا با تکیه بر آنها از اینکه تهران قابلیت سکونت خود را از دست دهد، جلوگیری شود. توسعه مترو، الکترونیکی شدن فعالیتهای اداری معمول، انتقال صنایع آلاینده به حومه شهر و گسترش فضای سبز از جمله این راهکارها است. از دیگر موضوعات مهمی که توسط فرجزاده مطرح شد، پیشبینی جابهجایی ۱۰ میلیون نفر از جمعیت کشور طی سالهای آینده تحتتاثیر عواقب ناشی از تغییرات اقلیمی است. در این وضعیت قاعدتا عمده جابهجاییها به سمت شهرهای بزرگ از جمله تهران رخ خواهد داد و این میتواند به منزله یک تهدید برای زیستپذیری تهران تلقی شود که از همین حالا باید برای آن چارهجویی کرد.