روابط ایران و بریتانیا در دو هفته اخیر متاثر از توقیف دو نفتکش در جبل‌الطارق و خلیج‌فارس تنش‌آمیز است. این اتفاق همزمان شده است با تغییر دولت در انگلیس و روی کار آمدن بوریس جانسون که وزیرخارجه‌اش گفته است درباره ایران شتابزده تصمیم نمی گیرد. مسقط و لندن از روابط بسیار خوب و قدیمی برخوردار هستند. از دید کارشناسان حضور دوباره یوسف بن‌علوی در تهران و دیدار با محمدجواد ظریف در ارتباط با کاهش تنش در روابط ایران و انگلیس است.
در همین ارتباط، وزرای‌خارجه ایران و عمان ظهر روز گذشته در تهران ضمن بررسی روند همکاری‌ها، بر اهمیت تداوم رایزنی‌های ۲ کشور تاکید کرده و درباره آخرین تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی به گفت‌وگو پرداختند. محمدجواد ظریف پس از دیدار با وزیر امور خارجه عمان، در حساب توییتری خود از گفت‌وگو با همتای عمانی خود درباره تاثیرات تروریسم اقتصادی ایالات‌متحده علیه ایران، روابط دوجانبه، تحولات منطقه‌ای و امنیت در خلیج فارس، تنگه هرمز و دریای عمان خبر داد. سفر بن‌علوی به تهران دومین سفر او ظرف دو ماه گذشته است. وزارت‌خارجه عمان هفته پیش در مورد این سفر اعلام کرده بود این سفر در چارچوب روابط دوجانبه و مشورت‌های مستمر بین دو کشور در ارتباط با مسائل دوجانبه و تحولات اخیر در منطقه انجام می‌شود. این وزارتخانه دیروز و در آستانه سفر بن‌علوی گفت که «آزادی ناوبری در تنگه هرمز» از جمله محورهای گفت‌وگوی دو طرف بوده است.
دیدار با شمخانی
همچنین دبیر شورای‌عالی امنیت ملی در دیدار با یوسف بن‌علوی با اشاره به توقیف یک کشتی نفتکش در تنگه هرمز و هیاهوی ایجادشده از سوی برخی کشورهای غربی و منطقه‌ای خاطرنشان کرد: ما معتقدیم، همه کشورها باید قوانین بین‌المللی دریانوردی را برای حفظ امنیت رعایت کنند و در این زمینه برای هیچ کشوری تمایز قائل نیستیم. او افزود: برخلاف راهزنی دریایی انگلیس که در جبل‌الطارق یک محموله نفتی ایران را به صورت غیرقانونی توقیف کرد، اقدام ایران کاملا حقوقی و در راستای اعمال مقررات دریایی و حفظ امنیت دریانوردی صورت گرفته است. یوسف بن علوی، وزیر امورخارجه عمان نیز ضمن تاکید بر لزوم بهره‌گیری از تجربیات گذشته برای جلوگیری از افزایش تنش در منطقه و پرهیز از اقداماتی که به توسعه بی‌ثباتی و ناامنی دامن می‌زند بر خاتمه استفاده از ابزارهای نظامی برای رفع اختلافات سیاسی تاکید کرد.
۳۰ اردیبهشت سال‌جاری نیز یوسف بن‌علوی در سفری چند ساعته به تهران در فرودگاه مهرآباد با محمدجواد ظریف رایزنی و گفت‌وگو کرد. وزیرخارجه عمان دومین مقام منطقه است که ظرف روزهای اخیر به تهران آمده است. پیش از او عادل عبدالمهدی دوشنبه ۳۱ تیر ماه سفری چند ساعته به تهران داشت و با حسن روحانی دیدار و گفت‌وگو کرد. چند روز پس از سفر نخست‌وزیر عراق، اعزام فرستاده ویژه رئیس‌جمهوری فرانسه و علنی‌تر شدن شکست عملی ائتلاف خود خوانده غربی – عربی در یمن، سفر مهم «یوسف بن‌علوی» وزیر مشاور در امورخارجه عمان، تهران را به کانون دیپلماسی تبدیل کرده است. عمان یک هفته پیش در بیانیه‌ای ضمن اشاره تلویحی به تحولات منطقه به‌ویژه حوادث خلیج‌فارس و تنگه هرمز اعلام کرده بود که «کشتیرانی آزاد و مسائل مربوط به آن را در تنگه هرمز پیگیری می‌کند» و از همه طرف‌ها خواست تا ضمن خویشتن‌داری، اختلافات را از طریق دیپلماتیک حل کنند.
مجزا بودن رویکرد سیاست خارجی مسقط از سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس نسبت به ایران در طول چند دهه اخیر باعث شده تا این کشور در مواردی چون «آزادی ملوان‌های بریتانیایی» و «مبادله تعدادی از زندانیان دوتابعیتی»، نقش میانجی را بازی کند.
درخصوص مذاکرات هسته‌ای نیز عمان نقش میانجی و میزبانی «مذاکرات محرمانه ایران و آمریکا» طی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۲ را بر عهده داشت که به گفته «علی‌اکبر صالحی» وزیر امورخارجه وقت و رئیس فعلی سازمان انرژی اتمی، زمینه مذاکرات منتهی به برجام را فراهم کرد. این مذاکرات در دوره وزارت علی‌اکبر صالحی انجام شد و در سال‌های بعد او به صراحت از «عمان» به‌عنوان میانجی «مذاکرات محرمانه ایران و آمریکا» نام برد و گفت «مذاکرات محرمانه با آمریکا با پیام شفاهی مشاور سلطان قابوس کلید خورد.» عمان همچنین مقصد اولین سفر «حسن روحانی» در سال ۹۲ به کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس بود. در واقع رویکرد متفاوت مسقط در شورای همکاری خلیج‌فارس نسبت به تهران نقش یک ضربه گیر را داشته و به‌طور موثری نفوذ ریاض را بر کشورهای کوچک عضو این شورا جهت همگرایی تام کاهش داده و تلاش‌های غرب برای منزوی کردن تهران را تضعیف کرده است. روابط تجاری ایران و عمان - اگرچه کندتر اما - همپای سیاست پیش رفته است، به‌طوری که حجم مبادلات بازرگانی دو کشور براساس اعلام سفیر ایران در دو سال اخیر از مرز یک میلیارد دلار عبور کرده است.
میانجیگری دوباره؟
موضوع میانجیگری دوباره مسقط میان تهران و واشنگتن در تابستان سال گذشته و اوایل خروج آمریکا از برجام و در آستانه وضع مجدد تحریم‌های یک‌جانبه این کشور علیه ایران مطرح شد، زمانی که بن‌علوی به آمریکا سفر کرد. اما درحالی‌که روزنامه «العرب» مدعی شد، تهران درخواست میانجیگری عمان را مطرح کرده، شخص بن‌علوی که اتفاقا در فاصله کمی از سفرش به واشنگتن راهی ایران شد، تاکید کرد که از هیچ کدام از طرف‌ها چنین درخواستی دریافت نکرده است.
به گزارش «ایرنا» یوسف بن‌علوی ۳۱ اردیبهشت سال‌جاری نیز به ایران سفر و با «محمدجواد ظریف» دیدار و گفت‌وگو کرده بود و سفر روز شنبه او دومین حضور این دیپلمات کهنه کار عمانی در ایران طی کمتر از سه ماه گذشته است. پس از سفر اردیبهشت‌ماه وزیرخارجه عمان به تهران، «محمود واعظی» رئیس دفتر رئیس‌جمهوری اسلامی ایران گفت که «سفر بن‌علوی وزیرخارجه عمان به تهران ارتباطی به موضوع میانجیگری این کشور در روابط تهران و واشنگتن ندارد.»
واعظی افزود که «وزیرخارجه عمان در سفر به تهران با ظریف دیدار و مذاکره کرد. ظریف نیز گزارش این دیدار را در دولت ارائه کرد. بن‌علوی در تهران درباره مسائل دوجانبه و تحولات منطقه‌ای صحبت کرد و اصلا در صحبت آنها بحث میانجیگری نبود.» رئیس دفتر ریاست‌جمهوری ایران همان روز درباره اعزام هیات‌هایی برای میانجیگری از کشورهای عمان و عراق یا دیگر کشورها، گفت: «ما که نمی‌گوییم نفرستند، حتما می‌آیند، حرف آنها را هم می‌شنویم اما مهم این است که ما درباره پیشنهاد آنها چه تصمیمی می‌گیریم.» بن‌علوی هم دو روز پس از سفر به تهران به شبکه خبری «بی‌بی‌سی» گفت: ما به شدت نگران تنش میان ایران و آمریکا هستیم و تلاش می‌کنیم با کمک دیگران تنش فعلی را مهار کنیم. وزیرخارجه عمان در پاسخ به این سوال بی‌بی‌سی عربی که آیا عمان نقشی به‌عنوان میانجی میان ایران و آمریکا ایفا می‌کند، گفت: نه واقعا. ما آن‌طور که شما فکر می‌کنید نقش میانجی نداریم.
اما سفر روز گذشته بن‌علوی به تهران درحالی صورت می‌گیرد که «مایک پمپئو» وزیرخارجه آمریکا، چهارشنبه هفته قبل در تماس تلفنی با سلطان قابوس، پادشاه عمان، درباره ایران و موضوعات دیگر گفت‌وگو و وزارت‌خارجه آمریکا با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که پمپئو در این تماس درباره آنچه «تهدیدهای ایران در منطقه» می‌خواند، با پادشاه عمان صحبت کرده است. استناد دیگر رسانه‌ها این است که «حنینه المغیری» سفیر عمان در آمریکا نیز اخیرا گفته است که «اگر تهران و واشنگتن به میانجیگری باور داشته باشند، ما آماده کمک به حل این بحران هستیم.» تحلیلگران معتقدند اگر چه ادامه «مذاکرات محرمانه» با میانجیگری عمان در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ به مذاکرات علنی و برجام منتهی شد، اما اکنون شرایط بسیار متفاوت است؛ از یک طرف تنش طی دو ماه گذشته در منطقه و بعد از حملات به نفتکش‌ها در بندر فجیره و دریای عمان گسترش یافته و از طرفی تنش میان ایران با آمریکا و بریتانیا نیز بعد از سرنگونی پهپاد آمریکایی و توقیف غیرقانونی نفتکش ایرانی در جبل‌الطارق اوج گرفته است.
علاوه بر آن درحالی‌که ایران در طول چند سال گذشته کاملا به توافق هسته‌ای با کشورهای اروپایی و آمریکا پایبند بوده و این مهم در دست‌کم ۱۵ گزارش سازمان بین‌المللی انرژی اتمی مورد تاکید قرار گرفته است، «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهوری آمریکا اقدام به خروج یک‌جانبه از این توافق کرده و تحریم‌های خود علیه ایران را از سر گرفته است. از این‌رو ایران شرط انجام هر گونه مذاکره‌ای را بازگشت آمریکا به تعهدات سابق و لغو تمامی تحریم‌ها می‌داند که طی یک سال و نیم اخیر اعمال کرده و ادعای آمریکا برای انجام مذاکرات بدون پیش‌شرط را تنها فریب افکار عمومی جهان می‌داند.
کاهش تنش تهران و لندن
به‌نظر می‌رسد که با توجه به روابط بسیار خوب عمان با دو کشور ایران و انگلیس و همچنین نگرانی مسقط از افزایش سطح تنش در خلیج‌فارس، میانجیگری در روابط تهران و لندن یکی از اصلی‌ترین محورهای سفر یوسف بن‌علوی در دیدار با محمدجواد ظریف و دیگر مقامات ایران است. سلطان‌نشین عمان که به همراه ایران کنترل تنگه هرمز را در دست دارد، خواستار آزادی نفتکشی شده بود که عصر جمعه ۱۹ ژوئیه (۲۸ تیر) هنگام تردد با پرچم بریتانیا در تنگه هرمز توسط نیروی دریایی سپاه پاسداران توقیف شد.
دولت انگلیس ۱۳ تیرماه امسال یک فروند نفتکش حامل محموله نفت ایران (گریس وان) را در آبراه بین‌المللی جبل‌الطارق به‌عنوان اقدامی مغایر با اصول حقوقی ناظر بر روابط بین‌الملل و در راستای جلب رضایت دولت ترامپ توقیف کرده و خدمه این نفتکش همچنان در بازداشت به‌سر می‌برند. نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اما جمعه گذشته اعلام کرد؛ کشتی انگلیس به نام «استِنا ایمپرو» (stena impero) هنگام عبور از تنگه هرمز به علت رعایت نکردن قوانین و مقررات بین‌المللی دریایی بنا به درخواست سازمان بنادر و دریانوردی استان هرمزگان، توسط یگان شناوری منطقه یکم نیروی دریایی سپاه توقیف شد.
حمید بعیدی‌نژاد سفیر ایران در انگلیس نیز یکشنبه هفته گذشته با انتشار پیامی در توییتر که در رسانه‌های انگلیسی بازتاب گسترده‌ای یافت، هشدار داد که دولت لندن باید نیروهای سیاسی داخلی را که می‌خواهند تنش‌های کنونی میان ایران و انگلیس را فراتر از ماجرای کشتی‌ها افزایش دهند، مهار کند. او این تحولات را خطرناک و نسنجیده، در مقطع زمانی حساسی در منطقه توصیف و تصریح کرد که ایران برای مواجهه با سناریوهای مختلف، قوی و آماده است.
دولت جدید و پرهیز از شتابزدگی
۲۴ ژوئیه ۲۰۱۹ – ۲ مرداد ۱۳۹۸ بوریس جانسون در اولین سخنرانی خود به‌عنوان نخست‌وزیر جدید بریتانیا گفت می‌خواهد وضعیت این کشور را بهبود ببخشد و رهبری شایسته بریتانیا را ارائه کند. جانسون گفت: «بعد از سه سال به خود شک کردن بی‌مبنا، وقت آن رسیده که برخوردمان را عوض کنیم. برای آینده پس از برگزیت باید نگاهمان به فرصت‌های پیش رو باشد، نه به تهدیدها.» او در اولین ساعت‌های روی کار آمدن تغییرات وسیعی را در کابینه آغاز کرده است و شمار زیادی از مقام‌های دولت، از جمله وزرای‌خارجه و دفاع، برکنار شده یا استعفا داده‌اند. بوریس جانسون جایگزین ترزا می شده است که با شکست در به سرانجام رساندن طرحش برای خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا از رهبری حزب محافظه‌کار و نخست‌وزیری بریتانیا کنار رفت. جانسون که پیش‌تر شهردار لندن بوده و سابقه وزارت‌خارجه در کابینه خانم می را هم داشت، در انتخابات درون‌حزبی محافظه‌کاران به‌عنوان رهبر جدید انتخاب شد و به مقام نخست‌وزیری رسید. همزمان «دومینیک راب»، وزیرخارجه جدید انگلیس در پاسخ به خبرنگار «اسکای‌نیوز» درباره ایران گفت: اول از همه نمی‌خواهم درباره ایران شتابزده تصمیم بگیرم. او در ادامه گفت من بین سال‌های ٢٠٠٠ تا ٢٠٠۶ روی مسائل ایران کار کرده و می‌دانم موضوع ایران از اهمیت بالایی برخوردار است. فعلا برگزیت از همه چیز مهم‌تر است.
محتوای جلسه جانسون با وزرای عربی
این تحولات در شرایطی است که اسناد فاش شده از جلسه وزرای‌خارجه چند کشور عربی با بوریس جانسون در سال ۲۰۱۶ نشان می‌دهد، او از مسائل غرب آسیا (خاورمیانه) تقریبا شناختی ندارد و بیش از سیاست به‌دنبال تجارت است و ملت ایران را «صلح‌طلب» می‌داند. به گزارش خبرگزاری فارس، روزنامه لبنانی الاخبار به اسنادی از عربستان سعودی و اردن دست یافته که حاوی ارزیابی و برداشت ریاض و اَمان از بوریس جانسون نخست‌وزیر جدید انگلیس است.
الاخبار روز شنبه گزارش کرد که به دو سند دست یافته که صورت‌جلسه دیدار جانسون با وزرای‌خارجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس است. ارزیابی سعودی و اردنی از جانسون به سال ۲۰۱۶ بازمی‌گردد که او در دو مرحله شهردار لندن سپس وزیرخارجه انگلیس بوده است. الاخبار نوشت: «عادل الجبیر» وزیرخارجه وقت عربستان سعودی (که اکنون وزیر مشاور دولت در امورخارجه است) در آن زمان در نامه‌ای به‌کلی محرمانه، ارزیابی منفی خود از جانسون را به محمد بن‌سلمان ارائه کرده که نتیجه جلسه وزرای‌خارجه شورای همکاری خلیج‌فارس با جانسون در مقر اقامت نماینده دائم انگلیس در نیویورک بوده است.
این روزنامه لبنانی توضیح داد: توجه عربستان سعودی به جانسون خیلی زود شروع شده است، چراکه اسم او از همان زمان به‌عنوان شخصیتی جنجالی و نامزد احتمالی قوی برای نخست‌وزیری انگلیس مطرح شده است. در نشست وزرای‌خارجه شورای همکاری خلیج (فارس) با جانسون در نیویورک که صورت‌جلسه آن ضمیمه نامه الجبیر به بن‌سلمان شده، آمده است که جانسون در قبال مواضع کشورهای خلیج‌فارس درباره ایران واکنش سردی نشان داده و در این تردید وجود دارد که مساله اول اصلی خود در خاورمیانه، ایران باشد. در عین حال او نشان داده که از مردم ایران خوشش می‌آید و این از طریق فیلم‌های ایرانی است که مشاهده کرده است.
متن نامه عادل الجبیر به بن‌سلمان
عادل الجبیر در این نامه نوشته: «افتخار دارم اطلاعاتی درباره مواضع بوریس جانسون وزیر امورخارجه جدید پادشاهی متحده (بریتانیا)، در سایه تغییرات سیاسی مرتبط با خروج [لندن] از اتحادیه اروپا خدمت جنابعالی برسانم. این اطلاعات حاصل ناهار کاری مشترک وزرای‌خارجه کشورهای شورای همکاری خلیج [فارس] با جانسون در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک است که از ارزیابی محرمانه اردن درباره شخصیت جنجالی جانسون و موضع او درباره بشار اسد کسب شده به‌ویژه اینکه او یکی از محتمل‌ترین نامزدهای نخست‌وزیری بریتانیاست. آقای جانسون [میزان یا نوع] شناخت خود از اوضاع خلیج [فارس] را به ما بُروز نداد و نظر خود را به روشنی و با صراحت درخصوص مسائل مورد بحث بیان نکرد؛ به‌خصوص موضعش درباره ایران و سوریه را. او بیشتر برای عقد توافق‌نامه‌های تجاری با کشورهای شورای همکاری تمایل نشان داد.»
در سند فاش شده همچنین آمده است: «به کلی محرمانه؛ خلاصه مهم‌ترین مطالب مطرح شده در نشست اعضای شورای همکاری خلیج [فارس] و [وزیرخارجه] انگلیس: ناهار کاری مشترک روز سه‌شنبه ۲۹ سپتامبر ۲۰۱۶ در مقر نمایندگی دائم انگلیس در شهر نیویورک با حضور وزرای‌خارجه شورای همکاری خلیج [فارس] به ریاست عادل‌الجبیر که رئیس دوره‌ای کنونی شورای وزرای‌خارجه شورای همکاری است، با بوریس جانسون وزیرخارجه جدید انگلیس. حاضران در این جلسه: دکتر [خانم] ریم الهاشمی وزیر مشاور دولت امارات در امور همکاری بین‌المللی. خالد بن احمد بن‌محمد آل‌خلیفه وزیرخارجه بحرین. یوسف بن‌علوی بن عبدالله وزیر امورخارجه عمان. سلطان بن سعد المریخی وزیر مشاور دولت قطر در امورخارجه. ناصر المزین معاون وزیرخارجه کویت در امور شورای همکاری. عبداللطیف بن راشد الزیانی دبیر کل شورای همکاری خلیج [فارس] نیز در این نشست حضور داشت.
جانسون به‌دنبال کار با ظریف
همزمان با این تحولات، سفیر انگلیس در تهران در گفت‌وگویی تاکید کرد که دولت جدید بریتانیا به‌دنبال کار با محمد جواد ظریف است. رابرت مک ایر در گفت‌وگو با یک روزنامه صبح تهران درخصوص رویکرد دولت بوریس جانسون درباره ایران گفت: به‌طور کلی می‌توانم بگویم که سیاست خارجی در بریتانیا از نوعی تداوم برخوردار است حتی زمانی که احزابی قدرت را در دست دارند، تغییر می‌کنند. ما مطمئن هستیم که دولت جدید بریتانیا مانند دولت قبلی می‌خواهد از نزدیک با محمدجواد ظریف به منظور یافتن راهکاری برای کاهش تنش در منطقه کار کند.
دنیای اقتصاد