کشورهای اروپایی عضو برجام، با ارسال یک محموله پزشکی به ایران، از فعال سازی یک سازوکار تجاری قدیمی با ایران خبر دادند. اما با وجود سکوت فعلی آمریکا در قبال این موضوع، بعید است که اروپایی‌ها در بحث دور زدن تحریم ها، از خطوط قرمز واشنگتن عبور کنند.
روز سه شنبه ۱۲ فروردین، (۳۱ مارس)، وزارت خارجه آلمان با همکاری فرانسه و بریتانیا، با صدور بیانیه‌ای از انجام اولین تراکنش بواسطه سازوکار حمایت از مبادلات تجاری (اینستکس) خبر داد. در این بیانیه آمده است که اولین محموله که از طریق اینستکس به ایران ارسال شده، شامل کالا‌های پزشکی است.
در همین بیانیه تاکید شده: «هدف اینستکس، ایجاد یک راه حل بلندمدت و پایدار برای تجارت مشروع بین اروپا و ایران به عنوان بخشی از تلاش‌های پیوسته برای حفظ برجام است.»
بیش از یک سال پیش، در ژانویه ۲۰۱۹، اروپایی‌ها در پاسخ به درخواست‌های مکرر ایران از اروپا برای تامین منافع اقتصادی ایران، سازوکار اینستکس را با هدف تسهیل تجارت با ایران در شرایط تحریم تاسیس کردند. این سازوکار قرار بود با دور زدن تحریم ها، دو خواسته اصلی ایران، یعنی فروش نفت و بازگشت درآمد‌های آن، را تسهیل کند. اما در یک سال گذشته، نه تنها این دو خواسته محقق نشد، بلکه اروپایی‌ها حتی در تسهیل تجارت غیرتحریمی از طریق اینستکس هم ناکام ماندند.
اینستکس و چند سوال بی پاسخ
حال، در شرایطی که اروپا به شدت درگیر بحران شیوع ویروس کروناست، تروئیکای اروپایی به فکر حفظ برجام از طریق فعال سازی اینستکس افتاد. وزارت خارجه آلمان، در بیانیه خود نگفته است که محموله پزشکی که به ایران ارسال شده، حاوی چه تجهیزاتی است. با این حال، روزنامه وال ستریت ژورنال، به نقل از منابع آگاه، مدعی شد که تجهیزات ارسالی به ایران به معالجه خون مربوط می‌شوند که از سوی یک صادرکننده آلمانی ارسال شده اند. وبگاه خبری- تحلیلی المانیتور نیز مدعی شد که تجهیزات ارسالی، شامل کالا‌های پزشکی است که برای کمک به ایران در مقابله با ویروس کرونا ارسال شده اند.
اما این سوال مطرح است که در شرایطی که بسیاری از کشورهای اروپایی از جمله فرانسه، در بحبوحه بحران کرونا با کمبود تجهیزات پزشکی مواجه اند، آیا تروئیکای اروپایی واقعا تجهیزاتی به ایران می‌دهند که در مقابله با کرونا موثر واقع شود، یا اینکه با ارسال مقدار محدودی از تجهیزات می‌خواهند از فروپاشی برجام در شرایط حساس کنونی جلوگیری کنند؟
اما فراتر از نوع کمک‌های ارسالی، پرسش‌های دیگری نیز درباره عملکرد و تراکنش‌های بعدی اینستکس وجود دارد. این نهاد، در ابتدا با هدف دور زدن تحریم‌های آمریکا علیه ایران ایجاد شد. اما در عمل هیچ گاه تحریم‌ها را دور نزد. آمریکایی‌ها در خصوص هر گونه نقض تحریم‌ها از سوی اروپایی‌ها هشدار دادند. اروپایی‌ها نیز هیچگونه تمایلی به دور زدن تحریم‌ها نشان ندادند. وزارت خارجه آلمان گفته اینستکس با نهاد متناظر ایرانی آن (STFI) درباره تراکنش‌های بیشتر کار خواهد کرد. آیا تراکنش‌های بعدی فقط به کالا‌های پزشکی و غیرتحریمی محدود خواهند بود، یا مثلا شامل فروش نفت ایران هم خواهند شد؟ اروپایی‌ها هنوز هیچ موضع شفافی در این خصوص نگرفته اند.
از وقتی که اینستکس ایجاد شد، ایران همواره از کشورهای اروپایی عضو برجام خواسته است که این سازوکار شامل فروش نفت ایران شود. اما به گفته المانیتور، پس از بیش از یک سال تاخیر، حالا به طور فزاینده معلوم شده است که از اینستکس فقط برای تسهیل تجارت بشردوستانه با ایران استفاده خواهد شد. به نوشته المانیتور، در پی اعلام ایران مبنی بر اینکه تحریم‌ها مانع مقابله موثر با کرونا می‌شود، ماه گذشته آمریکا دستورالعمل‌های تحریمی خود را تغییر داد تا تجارت پزشکی و کشاورزی از طریق بانک مرکزی ایران تسهیل شود. این امر به این معناست که اینستکس تا وقتی که فقط تراکنش‌های بشردوستانه انجام دهد، ممکن است هرگز واقعا تحریم‌های آمریکا را نقض نکند.
از سوی دیگر، آمریکایی‌ها به دلیل شیوع جهانی ویروس جدید کرونا، معروف به کووید-۱۹، برای رفع تحریم‌ها تحت فشار قرار گرفته اند. فشاری که ظاهرا در سکوت فعلی کاخ سفید در موضوع فعال سازی اینستکس بی تاثیر نیست. به گفته المانیتور، آمریکا در برابر فعال سازی سازوکار اینستکس کوتاه آمده است. اما این کوتاه آمدن صرفا در موارد بشر دوستانه است. یک سخنگوی وزارت خارجه آمریکا به این وبگاه گفته است تا وقتی که تجارت بشردوستانه با ایران بر اساس یک سازوکار به شدت تحت نظارت انجام شود، آمریکا هیچ مشکلی با این تجارت ندارد.
با وجود گذشت یک روز از اعلام رسمی اولین تراکنش اینستکس، ایران در سطح رسمی هیچ واکنشی به آن نشان نداده است.
علاوه بر این، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا در تازه‌ترین واکنش به سوالات درباره احتمال کاهش تحریم‌ها از جمله علیه ایران در خلال همه گیری ویروس کرونا، امکان تجدید نظر در آنها را رد نکرده است. دیپلمات ارشد آمریکا در پاسخ به سوالی در خصوص امکان بازنگری در تحریم‌ها گفت: «ما همه سیاست‌های خود را مرتبا ارزیابی می‌کنیم، بنابراین پاسخ این پرسش که آیا هرگز در آنها بازنگری می‌کنیم؟ این است که بله {بازنگری} می‌کنیم.»
با این حال، پمپئو نگفت که وزارت خارجه آمریکا قصد دارد در تحریم‌ها بازنگری کند یا نه. تغییر لحن مقامات آمریکا در خصوص تحریم ها، در شرایطی اتفاق افتاد که آمریکا به خاطر رفع نکردن تحریم های‌اش علیه تعدادی از کشور‌هایی که با بحران کرونا دست و پنجه نرم می‌کنند، با انتقاد گسترده‌ای مواجه شده است. ایران یکی از این کشورهاست که مکررا اعلام کرده که تحریم‌های آمریکا، مانع از مبارزه موثر با کرونا شده است.
به هر حال، مواضع اروپا و آمریکا در مسئله اینستکس و تحریم ها، به خاطر کرونا، کمی ملایم شده است. آمریکا و اروپا، هر دو به شدت درگیر بحران کرونا هستند و روزانه هزاران نفر در آنها در اثر این بیماری جان می‌سپارند. در نتیجه، ملایمت آنها در اینستکس می‌تواند به این دلیل باشد که آنها نمی‌خواهند در چنین شرایط بحرانی و سختی، وارد بحران هسته‌ای با ایران شوند. این احتمال مطرح است که اروپایی‌ها و آمریکایی ها، در پاسخ به کارزار ضدتحریمی دستگاه دیپلماسی ایران، انعطاف نشان دادند تا حداقل رویارویی هسته‌ای با ایران را به تاخیر بیندازند. خصوصا که اروپایی‌ها از قبل، مکانیسم حل اختلاف در برجام را فعال کرده بودند، ولی به دلایلی که هنوز کاملا معلوم نیست، مهلت آن را به مدت نامحدودی تمدید کرده اند. این رویکرد مبتنی بر تنش زدایی، در رفتار آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز منعکس شد. آژانس بعد از تهدید به بحران سازی با ایران، مدتی است که سکوت اختیار کرده و حرفی درباره پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران در گذشته، که اخیرا دوباره بازگشایی شد، نمی‌زند. اما باید دید این آرامش کرونایی چقدر دوام می‌آورد. آیا بعد از فروکش کردن بحران کرونا، مجددا تنش‌های هسته‌ای میان ایران و غرب بالا خواهد گرفت، یا اینکه کرونا، زمینه‌ای برای حل و فصل مشکلات ایجاد خواهد کرد؟
فرارو