مثلا چطور ممکن است قیمت یک کالای ارزشمند منفی شود؟ نکته اینجاست که وقتی در بازار، محصولی تولید شده که نه مشتری و نه امکانی برای ذخیره‌سازی دارد، تولیدکننده حاضر است حتی پولی هم پرداخت کند تا فقط از شر این ماده بدبو خلاص شود. این اتفاق برای قرارداد نزدیک به سررسید نفت آمریکا رخ داد که نشان می‌دهد در بازار نقدی این کشور به دلیل نبود تقاضای واقعی و مشکلات حمل و نقل و انبارسازی، مازاد عرضه نفت به شدت بر قیمت‌ها فشار آورده است. هرچند منفی شدن قیمت‌ها برای سایر نفت‌های شاخص و قراردادهای ماه‌های بعد رخ نداد، اما زنگ خطری است از اثر مهلکی که کرونا می‌تواند بر اقتصاد جهانی بگذارد. بنابراین اگر مطابق انتظارات معامله‌گران، افت تقاضای ناشی از ویروس چینی به زودی احیا نشود یا تولیدکنندگان بزرگ نفت برای کاهش معنادار تولیدات گامی برندارند، این فاجعه بی‌سابقه می‌تواند برای سایر قراردادهای نفتی با نزدیک شدن به سررسید تکرار شود. مساله‌ای که هراس از آن دیروز نیز باعث ریزش‌های حدود ۲۰ درصدی قیمت‌ها در سایر سررسیدهای نفتی شد.
رمزگشایی از قیمت منفی نفت
بازار نفت اتفاقاتی را در شامگاه دوشنبه به خود دید که هرگز در تاریخ این کالای استراتژیک رخ نداده است. با گذر از رکورد کمترین قیمت نفت از سال ۱۹۹۸ در قیمت ۱۱ دلار، بهای نفت خام آمریکا همچنان به سقوط بی‌سابقه ادامه داد تا آنجا که به صفر و سپس به زیر صفر رسید. اتفاقی که پیش از این در گزارش روز یکشنبه «دنیای‌اقتصاد» با عنوان «قیمت نفت صفر می‌شود؟» پیش‌بینی شده بود. در حالی قیمت نفت خام آمریکا برای تحویل در ماه مه که سررسید آن سه‌شنبه به پایان می‌رسید به سطح باورنکردنی منفی ۴۰ دلار در هربشکه رسید که روز را با قیمت بیش از ۱۷ دلار بر بشکه آغاز کرده بود و در نهایت در قیمت منفی ۶۳/ ۳۷ دلار به کار خود پایان داد که حکایتگر کاهش ۵۵ دلاری این نفت معادل سقوطی برابر با ۳۰۵ درصد فقط در یک روز بود. این ریزش روزانه بزرگ‌ترین سقوط تاریخ نفت نیز شد. منفی شدن قیمت نفت به این معناست که فروشنده حاضر است علاوه بر نفتش پولی نیز به خریدار بدهد تا از شر آن راحت شود. این در حالی بود که در همین روز قیمت نفت سررسید ماه بعد از آن یعنی ژوئن بیش از ۲۰دلار بر بشکه قیمت‌گذاری شد و نفت برنت نیز از این شوک مصون ماند تا با قیمت نزدیک به ۲۲ دلار بسته شود. کارشناسان دلایل زیادی برای این اتفاق نادر عنوان کرده‌اند که برخی از آنها از هفته‌ها قبل در حال وقوع بود. مهم‌ترین دلیل ضعف بازار نفت در سال جاری نامتوازن بودن آن در دو سمت عرضه و تقاضا به دلیل شیوع کرونا در جهان که به کاهش شدید فعالیت‌های روزانه و اقتصادی منجر شد و جنگ نفتی عربستان و روسیه در ماه قبل بود که باعث مملو شدن بازار از بشکه‌های نفت بدون مشتری شده‌است. با پیدا نشدن خریداری برای نفت که تخمین زده شده به ۳۰ درصد کل تقاضای جهانی معادل نزدیک به ۳۰ میلیون بشکه در روز در ماه جاری میلادی (آوریل) رسیده است، این محموله‌ها راهی انبارهای نفتی می‌شوند. اما با منتشر شدن خبرهایی مبنی بر پر شدن قریب‌الوقوع این انبارها، فعالان بازار که قرارداد ماه مه نفت خام آمریکا را در اختیار داشتند چاره‌ای جز فروش این قراردادها در بازار آتی حتی با قیمت‌های منفی نداشتند چراکه در غیر این صورت با منقضی شدن آنها در روز سه‌شنبه فقط چند روز فرصت خواهند داشت تا محموله نفت را به‌صورت فیزیکی تحویل بگیرند. این محموله‌های نفت که به ازای هر قرارداد هزار بشکه است می‌تواند به مصرف خود آنها برسد یا اینکه خریداری برای آن بیابند. با این حال ذخیره نفت در این شرایط بازار آن‌قدر دشوار است و هزینه بالایی دارد که این افراد حاضر می‌شوند پیش از ورود به بازار فیزیکی به هر ترتیب که شده از شر قرارداد آتی آن خلاص شوند. با وجود وقوع چنین اتفاقات نادری در بازار نفت، برخی کارشناسان داخلی سعی در انکار جدیت موضوع داشتند و حتی عنوان می‌کردند این اتفاقات چیز جدیدی نیست و پیش از این نیز رخ داده است. این در حالی است که کارشناسان و موسسات معتبر بین‌المللی از وقوع یک فاجعه نفتی خبر می‌دادند و در یک نظرسنجی که خبرگزاری رویترز انجام داده چنین سرنوشتی را برای دیگر گریدهای نفتی با سررسیدهای دورتر مثلا ژوئن در آینده نزدیک محتمل دانسته‌اند.
قیمت نفت خام آمریکا روز سه‌شنبه تا لحظه تنظیم این گزارش (ساعت ۱۶ به وقت تهران) با وجود افزایش ۳۴ دلاری معادل ۹۱ درصد، نتوانست به محدوده بالای صفر برسد و در قیمت منفی ۲۳/ ۳ دلار در هر بشکه معامله شد. سررسید ژوئن این نفت شاخص نیز در این روز به سطح ۱۱ دلار بر بشکه سقوط کرد اما پس از آن با ۴ درصد کاهش نسبت به روز قبل به قیمت ۰۷/ ۱۶ دلار در هر بشکه رسید. نفت برنت نیز در این روز کاهش شدیدی داشت و با ۷۷/ ۴ دلار کاهش معادل ۶۵/ ۱۸ درصد اندکی کمتر از ۲۱ دلار بر بشکه معامله شد. این نفت در مقطعی از روز حتی به قیمت ۱۰/ ۱۸ دلار بر بشکه نیز سقوط کرده بود.
چرا قیمت نفت منفی شد؟
هفته گذشته موسسات بین‌المللی گزارش‌هایی منتشر کردند که نشان می‌داد تقاضا برای نفت در فصل دوم سال ۲۰۲۰ به‌ویژه در ماه اول آن (آوریل) به شدت پایین خواهد آمد. آژانس بین‌المللی انرژی در این باره گفته است تقاضای جهانی در آوریل ۲۹ میلیون بشکه در روز کاهش خواهد داشت و در کل فصل دوم سال این رقم به ۲۳ میلیون بشکه می‌رسد. این در‌حالی است که چند روز پیش از آن اعضای اوپک و متحدانشان در گروه اوپک‌پلاس به یک توافق برای کاهش ۷/ ۹ میلیون بشکه از ماه آینده میلادی دست یافته بودند تا به این ترتیب با کاهش عرضه، توازن به بازار نفت بازگردد. اما بازار که این مقدار را برای شرایط کنونی بازار نفت که میلیاردها نفر در سر‌تا‌سر جهان به دلیل شیوع کرونا خانه‌نشین شده‌اند و عملا عبور و مرور و فعالیت‌های اقتصادی به شدت کاهش یافته، ناکافی می‌دید به این توافق واکنش منفی نشان داد و قیمت‌ها سیر نزولی گرفت. با این وجود، تیر آخر به تابوت نفت خام آمریکا زمانی پرتاب شد که خبر آمد انبارهای نفتی در ایالات‌متحده به‌ویژه هاب کوشینگ در اوکلاهاما در حال پر شدن هستند و تا دو هفته دیگر ظرفیتشان کامل خواهد شد. گفته می‌شود ۷۰ درصد ظرفیت این هاب که برابر با ۷۶ میلیون بشکه تخمین زده می‌شود، پر شده است. به این ترتیب، نفت نه فروخته می‌شود و نه راهی برای ذخیره شدن پیدا می‌کند.
در این شرایط، نفت خام آمریکا (WTI) که سررسید آن برای ماه آینده (مه) بود و طبق قانون بازار آتی نفت سه‌شنبه منقضی می‌شود شروع به ریزش کرد و پس از گذر از قیمت صفر، برای اولین بار در تاریخ به سطوح منفی رسید. دلیل این اتفاق را باید در کمبود فضا برای ذخیره نفت جست‌و‌جو کرد که باعث شد دارندگان قرارداد ماه مه این نفت شاخص به هر دری بزنند تا نفتشان را واگذار کنند؛ موضوعی که منجر به سقوط نفت به کف قیمتی منفی ۴۰ دلار بر بشکه شد. به این معنا که با خرید هر بشکه نفت، خریدار ۴۰ دلار نیز دریافت می‌کرد. با این وجود WTI روز دوشنبه در قیمت منفی ۶۳/ ۳۷ دلار در هر بشکه معادل ۳۰۵ درصد کاهش روزانه بسته شد. قیمت نفت بازار آتی در زمان نزدیکی به سررسید انقضای آن در هر ماه بیش از همیشه با بازار نقدی همبستگی پیدا می‌کند. بنابراین این گفته برخی کارشناسان داخلی مبنی بر اینکه این قیمت واقعی نفت نیست، به نظر اشتباه می‌آید. علاوه بر این، روز بعد قرارداد ژوئن نفت خام آمریکا و نفت برنت نیز کاهش شدید داشتند که می‌تواند جدی بودن شرایط بحرانی نفت در این روزها و ماه‌ها را نشان دهد.
قیمت منفی پیش از این نیز در اواسط ماه مارس در بازار فیزیکی آمریکا دیده شده بود. آن‌طور که بلومبرگ گزارش کرده در آن زمان یک گرید با کیفیت پایین نفت در ویومینگ که عمدتا برای تولید آسفالت از آن استفاده می‌شود به منفی ۱۹ سنت برای هر بشکه قیمت‌گذاری شده بود، اما این با منفی شدن مهم‌ترین شاخص جهانی نفت که بسیاری از گریدهای دیگر بر اساس آن قیمت‌گذاری می‌شود متفاوت است. به همین دلیل است که این اتفاق روز سه‌شنبه نیز ادامه یافت. با این حال هنوز اختلاف سررسید ماه‌های متوالی مه و ژوئن برای نفت خام آمریکا اختلاف زیادی با هم دارند که نشان‌دهنده پدیده‌ای به نام کونتانگو در بازار نفت است که به معنای گران‌تر بودن قیمت نفت سررسیدهای دورتر نسبت به نزدیک‌تر است. این پدیده خبر از وجود مازاد عرضه شدید در بازار می‌دهد. در عین حال برداشت مثبتی نیز می‌شود از آن داشت بر این مبنا که فعالان نفت انتظار افزایش قیمت در ماه‌های آینده را دارند؛ زمانی که بحران کرونا رفع یا دست‌کم تاثیر آن بر مصرف کم شده باشد. کونتانگوی بیش از ۵۸ دلاری روز دوشنبه بزرگ‌ترین از نوع خود در طول تاریخ نفت بود.
پس از این چه خواهد شد؟
از آنجا که عوامل ساختاری مانند کمبود تقاضا، ازدیاد عرضه و فقدان فضا برای ذخیره نفت دلایل سقوط نفت آمریکا به زیر صفر هستند و در حال حاضر خبری از ظهور نشانه‌های برگشتن گسترده فعالیت‌ها به حالت نرمال به دلیل شیوع کرونا در دست نیست، بسیاری از کارشناسان حوزه نفت بر این باورند که این اتفاق ممکن است باز هم برای نفت در روزها و ماه آینده رخ دهد. خبرگزاری رویترز نظر برخی کارشناسان و موسسات این عرصه را درباره آینده نفت جویا شده و عمده آنها بر تاریک بودن چشم‌انداز قیمت نفت تاکید کرده‌اند.
بانک بین‌المللی گلدمن ساکس در پاسخ به سوال رویترز گفته است چنین اتفاقی می‌تواند سه‌شنبه یعنی آخرین روز معاملات نفت ماه مه WTI نیز رخ دهد و پس از آن واقعیت فیزیکی بازاری که به شدت دچار مازاد عرضه است به سررسید ژوئن این نفت شاخص فشار خواهد آورد. این نهاد افزوده در نهایت با پر شدن انبارها، تولید به زودی به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کاهش خواهد یافت که مقدمه افزایش قیمت نفت را در زمانی که به تدریج تقاضا بهبود یابد، فراهم خواهد کرد. سوشانت گوپتا، مدیر پژوهش پایین‌دستی در وود‌مکنزی نیز گفته است سقوط تاریخی نفت خام آمریکا نشانه فشاری است که با توجه به شرایط فعلی مازاد عرضه می‌تواند بر دیگر نفت‌ها نیز وارد آید. موسسه ING Economics در این مورد عنوان کرده که «سوال کلیدی اکنون این است که آیا این اتفاق در زمان منقضی شدن قرارداد ژوئن نیز رخ خواهد داد. احتمال دارد با توجه به مازاد عرضه، در این برهه از ماه آینده ذخیره نفت حتی مشکل بزرگ‌تری برای بازار باشد. از این رو، در غیاب بهبود معنادار وضعیت تقاضا، در ژوئن نیز ممکن است قیمت‌ها منفی شوند.»
علاوه بر این، اندی لیپو از Lipow Oil Associates درباره انبارهای نفت گفته است «واضح است کوشینگ در حال پر شدن است و (پس از وقوع این اتفاق) برای ماه‌ها پر خواهد ماند.» ادوراد مویا، تحلیلگر بازار در OANDA نیز در مورد امکان بهبود شرایط در آینده نیز گفته است: «متاسفانه احتمالا این وضعیت در قراردادهای انرژی تا ماه آینده نیز باقی خواهد ماند. فقط زمانی می‌توانیم بهبود قیمت نفت را شاهد باشیم که غول‌های نفتی مانند اکسون موبیل و شورون تولید را در برخی سایت‌های نفتی متوقف کنند.»
با مشخص شدن این موضوع که توافق اوپک‌پلاس که هفته قبل نهایی شد و کاهش کمتر از ۱۰ میلیون بشکه نفت را از عرضه کشورهای عضو هدفگذاری کرده بود، برای متوازن کردن بازار ناکافی است و اکنون عربستان و برخی دیگر از کشورهای اوپک در حال بررسی کاهش تولید حتی زودتر از موعد هستند. به گفته وال‌استریت ژورنال، منابع نزدیک به این کشورها گفته‌اند آنها ممکن است زودتر از اول ماه مه که زمان شروع توافق همراه با روسیه است، اقدام به کاهش عرضه کنند؛ چراکه قیمت نفت به طرز شدیدی در حال کاهش است.
سه منبع دیگر نیز به بلومبرگ گفته‌اند که الجزایر که رئیس دوره‌ای اوپک است پیشنهاد داده است توافق کاهش تولید اوپک‌پلاس زودتر از موعد شروع شود. با این حال هلیما کرافت، رئیس راهبرد کالایی در RBC Capital Markets در این باره که آیا اوپک‌پلاس می‌تواند ناجی بازار نفت شود یا خیر به این خبرگزاری گفت: «رهبری اوپک-پلاس در حال حاضر مشغول گفت‌وگو‌های جدی مدیریت بحران است. با این وجود، این گروه برای کنترل سقوط تقاضا کار زیادی از دستش بر نمی‌آید.»
با این حال سخنگوی کرملین، دیمیتری پشکوف در سخنانی سعی کرده است آرامش را به بازار بازگرداند. طبق گزارش بلومبرگ، پشکوف اظهار کرده سقوط شاخص نفت آمریکا به محدوده منفی فقط یک موضوع مربوط به تجارت است و نیاز نیست که به آن «رنگ آخرالزمانی» داد. او همچنین گفته است اگرچه قیمت نفت روند مثبتی در حال حاضر ندارد اما مانند قیمت‌های آتی سقوط نکرده است.
دنیای اقتصاد