سعید نادری: هنگامی که در روزهای پایانی شهریور، بیژن زنگنه در ساختمان بهارستان از «صادرات مویرگی نفت» سخن گفت، برای بسیاری پذیرش افزایش چشمگیر صادرات نفت ایران بسیار دشوار به‌نظر می‌رسید اما خبرگزاری رویترز در گزارشی به نقل از ۳ شرکت که در زمینه رهگیری محموله‌های نفتی و کشتی‌ها فعال هستند، عنوان کرده که صادرات نفت ایران به بین ۴۰۰ هزار تا ۵/ ۱ میلیون بشکه در روز رسیده است. فارغ از میزان دقیق بودن آمارهای ارائه شده، چیزی که به نظر قطعی می‌رسد ثبت یک سپتامبر درخشان نفتی برای ایران است. ناصری، کارشناس بازار نفت درباره روش‌های رهگیری و نکات موجود درباره آن گفت که استفاده از عکس‌های ماهواره‌ای می‌تواند دقت آمار را تا حدودی کاهش دهد. علی‌اصغر زرگر استاد روابط بین‌الملل دانشگاه و کارشناس اقتصاد سیاسی نیز عنوان کرد که این آمار و ارقام به هیچ‌عنوان غافلگیر‌کننده نیست و او انتظار رشد صادرات نفت ایران را از پیش داشته است. آن‌گونه که به‌نظر می‌رسد روش‌های بسیار زیادی برای فروش نفت کشور برای دور زدن تحریم‌ها وجود دارد؛ از تخفیف نفتی تا استفاده از روش انتقال کشتی به کشتی، SWAP و نقش احتمالی تقاضای ونزوئلا در افزایش صادرات نفتی ایران. حالا به‌نظر می‌رسد که باید منتظر افزایش فشارها بر دولت جمهوری‌خواه دونالد ترامپ بود که دموکرات‌ها با تکیه بر چنین آمارهایی عرصه را بر ترامپ و سیاست ناموفق فشار حداکثری او بیش از پیش تنگ کنند.
صادرات مویرگی ایران در سپتامبر
خبرگزاری رویترز روز جمعه در گزارشی به صادرات نفت ایران در ماه سپتامبر سال‌جاری پرداخت و مدعی شد که برخلاف تحریم‌های نفتی ایالات‌متحده آمریکا، ایران مشغول فروش و صادرات نفت است. در این گزارش به داده‌های شرکت تانکر ترکرز (TankerTrackers) و دو شرکت که به گفته رویترز خواسته‌اند نامشان فاش نشود و مدعی افزایش صادرات نفت ایران در ماه سپتامبر هستند، ارجاع داده شده است. ارقامی که به‌عنوان صادرات ایران عنوان شده است، شامل دامنه بسیار وسیعی از ۴۰۰ هزار بشکه در روز تا یک میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در روز می‌شود. سمیر مدنی، بنیانگذار وب‌سایت تانکر ترکرز به رویترز در این‌باره می‌گوید: «صادرات ایران در حال افزایش است و ما در ماه جاری شاهد ۵/ ۱میلیون بشکه صادرات نفت خام و میعانات از سوی ایران بوده‌ایم. این سطح از صادرات در یک سال و نیم گذشته بی‌سابقه بوده است.» این ادعا به معنای رشد ماهانه دو‌برابری صادرات نفت ایران در سپتامبر است، در حالی که دامنه صادرات نفتی ایران در ماه آگوست بین ۳۰۰ هزار تا ۷۵۰ هزار بشکه در روز تخمین زده می‌شود. گفتنی است رویترز در گزارش خود عنوان کرده است که نمی‌تواند به‌صورت مستقل آمار و ارقام را تایید کند. طبق ادعای تانکرترکرز، نیمی از صادرات ایران توسط کشتی‌های خارجی و از طریق انتقال کشتی به کشتی انجام شده است که تعیین مقصد نهایی آنها را دشوار می‌کند.
روز سه‌شنبه ۲۵ شهریور ماه بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت در بهارستان از «صادرات مویرگی نفت» در دوران تحریم‌های نفتی خبر داد و گفت «برای دور زدن تحریم‌ها از هر کسی که می‌توانست، کمک گرفته است.»
او در ادامه این جلسه نیز درباره روش‌های صادرات نفت ایران عنوان کرد: «ما هر چه صادر می‌کنیم به اسم ایران نیست. چند‌بار تغییر می‌کند، حتی سندها هم تغییر می‌کند، مشخصات هم همین‌طور. می‌گویند که چرا برنامه‌هایت را برای دور زدن تحریم‌ها توضیح ندادید. من اگر برنامه‌ها را توضیح دهم نقشه عملیات را لو داده‌ام، من فقط می‌توانم نتایج را خدمت نمایندگان بگویم.»
رویترز در گزارش خود عنوان کرده است که دو شرکت دیگری که خواسته‌اند نامشان فاش نشود نیز افزایش صادرات ایران را تایید کرده‌اند. یکی از این دو شرکت به رویترز گفته است که شاهد حداقل ۱۰۰ هزار بشکه افزایش روزانه صادرات نفت خام ایران بوده است و تخمین می‌زند که ایران در روز ۴۰۰ هزار بشکه نفت می‌فروشد. باید توجه داشت که در صورت صحت ارقام این شرکت نیز، صادرات نفت ایران نسبت به ماه مه سال‌جاری که به گفته شرکت کپلر به ۱۰۰ هزاربشکه در روز رسیده بود نیز افزایش قابل‌توجهی داشته است. شرکت رفینیتیو ایکون (Refinitiv Eikon) نیز در گزارش خود از صادرات نفت ایران در ماه آگوست اعلام کرد ایران ۳۸۳ هزار بشکه نفت را در روز به فروش رسانده است که مقصد بیشتر این محموله‌ها چین، ترکیه و امارات‌متحده عربی بوده است. این شرکت تاکنون هیچ گزارشی درباره صادرات نفت ایران در ماه سپتامبر منتشر نکرده است.
همچنین در این گزارش با اشاره به کاهش فروش نفت ایران به دلیل تحریم‌ها، به افزایش ذخیره‌سازی در خشکی و ذخیره‌سازی نفت بر روی دریا نیز اشاره شده است. داده‌های منتشر شده از سوی شرکت کپلر نشان می‌دهد که ایران در سال ۲۰۲۰ کاهش ذخایر شناور خود را تجربه کرده است که نشان می‌دهد موفق شده تا برای بخشی از نفت خود مشتریانی پیدا کند.
آمار ۵/ ۱ میلیون بشکه‌ای تعجب برانگیز نیست
علی‌اصغر زرگر، استاد دانشگاه و تحلیلگر ارشد روابط بین‌الملل نیز درباره آمار منتشر شده در خبرگزاری رویترز گفت: «عدد موجود در این گزارش به هیچ‌عنوان تعجب‌برانگیز نیست و شاید بتواند آماری نزدیک به واقعیت باشد، اما به هیچ‌عنوان نباید در شرایط تحریمی انتظار تایید یا عدم‌تایید آن از سوی مقامات دولتی را داشته باشیم.» زرگر این مساله را ناشی از آن می‌داند که وقتی کشور تحت‌تحریم‌های نفتی قرار دارد طبیعی است که مسوولان نفتی کشور، منافذ صادراتی که از طریق آنها نفت فروخته می‌شود را علنی نکنند. او اما با اشاره به ظرفیت تولید بالای نفتی ایران معتقد است که این ارقام با توجه به میزان تولید این صنعت پیش از تحریم‌ها تا بیش از ۴ میلیون بشکه در روز نیز رسیده بود که می‌تواند تا حدود زیادی منطقی باشد. او اضافه کرد: «با توجه به آنکه مصرف داخلی نفت خام کشور بیش از یک میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه در روز است و در گذشته نیز تا پیش از بازگشت تحریم‌های نفتی تا ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه صادرات در روز را هم تجربه کرده بودیم، این امر می‌تواند امکان پذیر باشد.»
زرگر با اشاره به کاهش صادرات ایران در ماههای گذشته می‌گوید: «بعد از بازگشت تحریم کار برای فروش نفت تا حدود زیادی دشوار و دوران افول صادرات آغاز شد که طبق آمارها به نظر می‌رسد تا نزدیک ۲۰۰ هزار بشکه در روز نیز کاهش یافته است، یعنی برابر با ۱۰ درصد از میزان صادراتی که در گذشته داشته‌ایم.»
این کارشناس روابط بین‌الملل در گفته‌های خود به مسیر فروش نفتی ایران نیز اشاره کرد و در ابتدا بازاریابی را یکی از مهم‌ترین مسائل خواند. زرگر در این باره عنوان کرد: «در جهان تجارت و بازرگانی مساله بازاریابی و پیدا کردن مشتری برای کالایی که قصد فروش آن را داریم بسیار مهم است و خیلی به بازار داخلی و خارجی هم ربط ندارد. یکی از مهم‌ترین این روش‌ها که حتی توسط شرکت‌های نفتی بزرگ خارجی در سطح جهان نیز انجام می‌شود، اعمال تخفیف روی نفت عرضه شده در بازار است. در این روش بشکه‌های نفتی با تخفیف‌های بیشتر و به‌صرفه به واسطه‌های تجاری بین‌المللی واگذار می‌شود تا آنان بتوانند در سطح جهان برای این بشکه‌های نفتی مشتریانی پیدا کنند و آن را به فروش برسانند. به هر حال برای من خیلی جای تعجب ندارد که ایران بتواند فروش نفت خود را در بازار افزایش دهد، چرا که توانمندی آن را داریم.»
او با اشاره به نقش احتمالی ونزوئلا در رشد صادرات نفتی ایران گفت: «از شنیده‌هایی که به‌صورت پراکنده در چند وقت اخیر به گوش رسیده، اینکه شرکت‌های ایرانی که پالایشگاه نفتی ونزوئلا را تعمیر کردند و توان فرآورش این پالایشگاه‌ها را با نفت خام تولیدی ایران مطابقت داده‌اند، موردی مهم است. به همین دلیل می‌توان بخش عمده‌ای از این افزایش فروش را ناشی از تقاضای ونزوئلا برای نفت ایران دانست.» ایران طی ماههای اخیر چندین محموله سوخت به ونزوئلا صادر کرده است که همواره با سر و صدا و حواشی فراوانی رو‌به‌رو بوده است.
این کارشناس درباره روش‌های متفاوت فروش نفت نیز افزود: «طبیعی است که وقتی تحریم هستیم وزارت نفت روش‌های فروش نفت خود را علنا اعلام نکند! اما ما از طریق سوآپ (SWAP)، کشتی‌هایی که از پرچم کشورهای خارجی استفاده می‌کنند، کشتی‌هایی که سیستم‌های مکان‌یابی خود را خاموش یا دستکاری می‌کنند نفت خود را صادر می‌کنیم. البته بخش بسیار بزرگی از صادرات نفت ما در روی دریا و از طریق روش کشتی به کشتی انجام می‌پذیرد و در کنار آن از روش‌های دیگری چون کشتی‌های کوچک و دستکاری بارنامه کشتی‌ها و اطلاعات آنها استفاده می‌شود.» او در ادامه با اشاره به وجود راه‌های متنوع برای فروش نفت ایران عنوان کرد: «ما با کمک همسایگان از طریق SWAP و حتی از طریق راه‌های ریلی نیز می‌توانیم نفت بفروشیم.»
تانکر ترکرز دقیقا صادرات را نمی‌بیند
ایمان ناصری، مدیر بخش خاورمیانه شرکت مشاوره نفت و گاز FGE درباره آمار مورد ادعای صادرات نفت ایران از سوی تانکر ترکرز گفت: « اعداد سمیر مدنی و تانکر ترکرز مدت‌هاست که بالا هستند و ما اعتقاد داریم که تانکر ترکرز دقیقا صادرات نفت ایران را نمی‌بیند، بلکه نهایتا می‌تواند بارگیری را رصد کند. نکته این مساله در آنجاست که بخشی از این بارگیری مطمئنا مربوط به ذخیره‌سازی نفت ایران بر روی دریا است.»
این کارشناس نفتی معتقد است که ارقام مورد ادعای تانکر ترکرز نمی‌توانند نشان دهنده میزان دقیق صادرات ایران باشد: «ارقامی که تانکر ترکرز به‌عنوان صادرات نفت ایران عنوان کرده، حتی با فرض اینکه کاملا صحت داشته باشند نهایتا در ایده‌آل‌ترین حالت می‌توانند میزان سقف صادرات ایران را نشان دهند، نه میزان واقعی آن را.» ناصری در ادامه به ایرادات فنی روش رهگیری و محاسبات این شرکت نیز اشاره کرد و گفت: «صحت این ارقام به چیزهای دیگری نیز گره خورده است. در ابتدا باید دید که آیا کشتی‌ها روی دریا درست شمرده و رهگیری شده‌اند و خطایی نیز در کار نبوده باشد. با توجه به روش کار این شرکت که با بررسی عکس‌های ماهواره‌ای به رهگیری کشتی‌ها می‌پردازد، احتمال خطا در آن بالا می‌رود.» شنیده‌ها حاکی از آن است که سمیر مدنی، بنیانگذار وب‌سایت تانکر ترکرز خود عنوان کرده است که کار این شرکت در زمینه رهگیری کشتی‌ها بر پایه عکس‌های ماهواره‌ای صورت می‌گیرد و با توجه به مشخصات و جزئیات تصاویر به دست آمده دست به تجزیه و تحلیل داده‌ها می‌زنند. بنیانگذار این وب‌سایت نیز معترف است که به‌صورت دقیق نمی‌توانند مقصد کشتی‌ها را تشخیص دهند. ناصری هم با اشاره به مساله ذخیره‌سازی نفت بر روی دریا عنوان کرد: «ممکن است بسیاری از این کشتی‌ها با توجه به عدم توان رهگیری دقیق توسط این وب‌سایت، پس از بارگیری در نفتکش‌های روی دریا باقی بمانند یا مثلا محموله‌شان را از خارک به بندرعباس جا به جا کنند یا نفت ایران را با عبور از آب‌های بین‌المللی به مخازن نفتی کشور در چین منتقل کنند.»
تاثیر صادرات ایران بر انتخابات آمریکا
اهمیت گزارش رویترز و شرکت‌های رهگیری نفت تنها برای ایران نیست. شاید یکی از مهم‌ترین جنبه‌های انتشار چنین آماری را بتوان در انتخابات آمریکا جست‌وجو کرد که در آن جو بایدن و دیگر دموکرات‌ها شدیدا به دنبال نقد سیاست خارجی دونالد ترامپ هستند. عدم موفقیت آمریکا در جلوگیری از افزایش صادرات نفتی ایران پس از کارزار فشار حداکثری دونالد ترامپ و رکوردشکنی چشمگیر صادرات ایران در دوران تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا ممکن است برای دونالد ترامپ بسیار گران تمام شود. حال باید منتظر ماند و دید که در روزهای آینده دموکرات‌ها که همواره به دنبال شکاف‌هایی برای تضعیف و نقد سیاست‌های ترامپ هستند، دست به دامان آمار چشمگیر صادرات نفت ایران خواهند شد یا خیر.
دنیای اقتصاد