چکیده آمار تجارت خارجی بخش کشاورزی و صنایع غذایی در ۵ ماهه امسال از سوی گروه کشاورزی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران منتشر شد. بر اساس داده‌های آماری این گزارش، تراز تجاری ایران در ۵ ماهه امسال منفی یک میلیارد و ۹۹۴ میلیون دلار و به نفع واردات است. البته روند تجارت از سال ۹۲ تاکنون به همین منوال بوده و تراز تجاری محصولات کشاورزی و صنایع غذایی همواره به نفع واردات و منفی بوده است. اما در این بازه‌های زمانی فاصله بین صادرات و واردات کم و زیاد می‌شود و از این رو کسری تراز تجاری در سال‌های مختلف همواره منفی و با ارقام متفاوت است.
علاوه بر این، گزارش پیش رو از بهبود ۶/ ۸ درصدی صادرات محصولات کشاورزی و غذایی ۵ ماه امسال نسبت به سال قبل حکایت دارد. البته این صادرات ۲/ ۴ درصد کمتر از میانگین ارزش صادرات در ۶ سال اخیر است. همچنین در گزارش مذکور تحلیلی از صادرات و واردات در بخش کشاورزی نیز ارائه شده است.
واردات
مقدار واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در ۵ماه امسال، ۱۰ میلیون و ۹۵ هزار تن به ارزش ۴ میلیارد و ۱۱۷ میلیون دلار بوده که به ترتیب از نظر وزن ۷۳ درصد و ازنظر ارزش ۳۰ درصد کل واردات کشور را شامل می‌شود. ارزش واردات در این مدت حدود ۳/ ۲۷ درصد کمتر از سال قبل و درمجموع نیز ۹/ ۷درصد کمتر از میانگین ۶ سال منتهی به سال ۱۳۹۷ بوده است. اقلام عمده وارداتی محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در ۵ماه سال ۹۹، شامل ذرت دامی به ارزش یک میلیارد و ۳۲ میلیون دلار با سهم ۱/ ۲۵ درصد، گندم به ارزش ۲/ ۵۶۱ میلیون دلار با سهم ۶/ ۱۳ درصد، برنج به ارزش ۱/ ۴۴۱ میلیون دلار با سهم ۷/ ۱۰ درصد، دانه سویا به ارزش ۳۲۵ میلیون دلار با سهم ۹/ ۷ درصد، روغن نباتی به ارزش ۷/ ۲۵۲ میلیون دلار با سهم ۱/ ۶ درصد، قند و شکر به ارزش ۴/ ۱۹۲ میلیون دلار با سهم ۷/ ۴درصد، جو به ارزش ۷/ ۱۸۷ میلیون دلار با سهم ۶/ ۴ درصد، انواع میوه به ارزش ۴/ ۱۵۵ میلیون دلار با سهم ۸/ ۳ درصد، کنجاله به ارزش ۳/ ۱۴۹ میلیون دلار با سهم ۶/ ۳ درصد، چای به ارزش ۲/ ۱۱۲ میلیون دلار با سهم ۷/ ۲ درصد، گوشت قرمز به ارزش ۹/ ۷۹ میلیون دلار با سهم ۹/ ۱ درصد، توتون، سیگار و انواع تنباکو به ارزش ۱/ ۷۵ میلیون دلار با سهم ۸/ ۱درصد، بذر و سایر اندام‌های تکثیر شونده ۶۹ میلیون دلار با سهم ۷/ ۱ درصد و حبوبات به ارزش ۱/ ۶۶ میلیون دلار با سهم ۶/ ۱ درصد از کل ارزش واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی بوده که درمجموع ۹/ ۸۹ درصد ارزش واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی را شامل می‌شوند. متوسط قیمت هر تن کالاهای وارداتی بخش کشاورزی در ۵ماه امسال ۴۰۸ دلار است، که در مقایسه با متوسط قیمت هر تن کالاهای وارداتی کل کشور (۹۹۱ دلار) حدود ۵۹ درصد کمتر است. متوسط ارزش گمرکی هر دلار محصولات کشاورزی و صنایع غذایی وارداتی ۴۲۰۰۰ ریال بوده، که در مقایسه با متوسط ارزش گمرکی هر دلار کالاهای وارداتی کل کشور (۴۱۹۸۸) تفاوت چندانی نداشته است. کشورهای عمده مبدأ واردات ازنظر ارزش واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از آنها به ترتیب شامل ترکیه ۲/ ۶۹۲، هند ۴/ ۵۹۵، امارات‌متحده‌عربی ۳/ ۵۵۳، انگلستان ۲/ ۴۴۷، فدراسیون روسیه ۷/ ۴۳۰، هلند ۱/ ۲۶۸، آلمان ۳/ ۱۸۵، برزیل ۸/ ۱۱۴، سنگاپور ۴/ ۱۱۱، پاکستان ۱/ ۸۵ و سوئیس ۸/ ۶۹ میلیون دلار بوده که درمجموع ۸۶درصد کل ارزش واردات کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند.
صادرات
در ۵ماه سال ۱۳۹۹، مقدار صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی ۳میلیون و ۵۳ هزار تن و به ارزش ۲ میلیارد و ۱۲۳ میلیون دلار است که ازنظر وزن ۸ درصد و ازنظر ارزش ۵/ ۱۹ درصد کل صادرات کالاهای غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است. ارزش صادرات ۵ماه سال ۱۳۹۹ نسبت به مدت مشابه سال قبل ۶/ ۸ درصد افزایش داشته و در مقایسه با متوسط ۶ سال منتهی به ۱۳۹۷ به میزان ۲/ ۴ درصد کاهش دارد. اقلام عمده صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی شامل انواع میوه‌های درختی به ارزش ۷/ ۶۵۵ میلیون دلار با سهم ۹/ ۳۰ درصد، انواع سبزیجات و محصولات جالیزی به ارزش ۱/ ۴۶۶ میلیون دلار با سهم ۲۲ درصد، شیر و فرآورده‌های آن به ارزش ۹/ ۱۸۱ میلیون دلار با سهم ۶/ ۸ درصد، شیرینی‌جات به ارزش ۱۳۷ میلیون دلار با سهم ۵/ ۶ درصد، ماهی و میگو به ارزش ۵/ ۷۸ میلیون دلار با سهم ۷/ ۳ درصد، رب گوجه‌فرنگی ۷/ ۶۹ میلیون دلار با سهم ۳/ ۳ درصد، انواع آبمیوه و کمپوت ۹/ ۶۷ میلیون دلار با سهم ۲/ ۳ درصد، زعفران ۵/ ۶۶ میلیون دلار با سهم حدود ۱/ ۳ درصد، انواع نان (خشک، سوخاری و...) ۲/ ۳۰ میلیون دلار با سهم ۴/ ۱ درصد، دانه‌های گشنیز، زیره و رازیانه ۷/ ۲۶ میلیون دلار با سهم ۳/ ۱ درصد و انواع خمیرهای غذایی ۴/ ۲۵ میلیون دلار با سهم ۲/ ۱ درصد، از کل ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی بوده است. متوسط قیمت هر تن کالاهای صادراتی بخش کشاورزی ۶۹۶ دلار بوده که در مقایسه با متوسط قیمت هر تن کالاهای صادراتی غیرنفتی کشور (۲۸۶ دلار) ۵/ ۱۴۳ درصد بیشتر است. متوسط ارزش گمرکی هر دلار محصولات کشاورزی و صنایع غذایی صادراتی در ۵ماه امسال ۱۵۴ هزار و ۶۶ ریال و متوسط کل صادرات غیرنفتی کشور ۱۵۴ هزار و ۶۳۵ ریال بوده است. بیشترین مقصد صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی (ازنظر ارزش) به کشورهای عراق با ۸/ ۷۴۵، افغانستان ۶/ ۳۱۷، امارات متحده عربی ۸/ ۱۶۱، فدراسیون روسیه ۹/ ۱۶۴، پاکستان ۲/ ۱۱۹، چین ۸/ ۸۲، ترکیه ۷۴، آلمان ۵/ ۵۷، هنگ‌کنگ ۲/ ۵۶، هند ۵/ ۴۵، قزاقستان ۹/ ۳۳، قطر ۳۲ و عمان با۱/ ۳۱ میلیون دلار صورت گرفته است که درمجموع ۷/ ۸۹ درصد کل ارزش صادرات بخش کشاورزی و صنایع غذایی کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند.
تراز تجاری
تراز تجاری محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در ۵ماه سال ۱۳۹۹ منفی یک میلیارد و ۹۹۴ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل حدود ۴۶ درصد کاهش نشان می‌دهد. بر اساس آمارها ارزش صادرات ۶/ ۸ درصد و ارزش واردات حدود ۳/ ۲۷ درصد کاهش داشته است؛ که از دلایل آن بی‌نظمی در تخصیص ارز برای تامین نیازهای کالاهای اساسی جامعه به‌خصوص کنجاله، روغن نباتی، شکر، جو و... بوده است که موجب شده قیمت آنها افزایش غیرقابل پیش‌بینی داشته باشد. کسری تراز تجاری پنج‌ماهه سال ۹۹ نسبت به میانگین شش سال منتهی به ۱۳۹۷ که منفی ۲ میلیارد و ۲۵۲ میلیون دلار بوده، ۵/ ۱۱ درصد کسری است.
تحلیل واردات و صادرات
۱- واردات بخش کشاورزی: بهرغم کاهش واردات گندم در سال ۹۶ و به‌تبع آن نبود واردات در سال ۹۷ و ۹۸ امسال واردات گندم در پنج ماه اول سال جاری افزایش داشته که با توجه به اقبال عموم مردم به گندم به‌عنوان قوت غالب از یک‌سو و تلاش دولت برای افزایش حجم ذخایر استراتژیک در کنار افزایش تولید داخلی گندم، این موضوع می‌تواند به ثبات بازار گندم و فرآورده‌های آن در بازار کمک کند.
واردات برنج در ۶سال گذشته با نوساناتی ناشی از عدم نیاز بازار و صدور مصوبه‌های ممنوعیت واردات فصلی برنج (تا پایان فصل برداشت) همراه بوده است و به نظر می‌رسد با توجه به افزایش ۴۲ درصدی تولید برنج در سال زراعی ۹۸-۹۷ نسبت به سال گذشته می‌توان امیدوار بود که بازار دچار نوسانات منفی بزرگی نشود ولی از طرف دیگر با تخصیص ارز نیمایی به این محصول و کاهش ۴۶ درصدی واردات برنج نسبت به مدت مشابه سال گذشته اگر دولت نتواند تمهیداتی برای جبران این کاهش در نظر بگیرد و تقاضا را به‌گونه‌ای تامین کند، به‌طور حتم بازار با بحران جدی مواجه خواهد شد.
با بررسی مقادیر واردات پنج‌ماهه سال ۹۹ و مقایسه با مدت‌زمان مشابه در ۶سال گذشته و همچنین افزایش ۱۶ درصدی تولید ذرت دانه‌ای در کشور به همراه سیر صعودی واردات ذرت دامی به نظر می‌رسد متولیان موضوع در تلاشند با افزایش حجم واردات بی‌نظمی قیمت مرغ و تخم‌مرغ را سامان‌دهی کنند. این موضوع در صورت مدیریت توزیع مناسب‌تر و کنترل قیمت می‌تواند تاثیر مثبتی در قیمت تمام‌شده گوشت دام و ثبات عرضه این محصول به همراه داشته باشد.
واردات جو در ۶سال گذشته به‌جز کاهش در سال ۹۵، همیشه با روند افزایشی همراه بوده است. بهرغم افزایش ۱۳ درصدی تولید داخلی جو و همچنین افزایش ۱۳۳ درصدی مقدار ذخیره استراتژیک این محصول از ابتدای سال ۹۸، با کاهش ۳۳ درصدی واردات این محصول نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه هستیم که این موضوع می‌تواند زنگ خطری برای صنعت پرورش دام برای بازار و قیمت تمام‌شده گوشت باشد. پیشنهاد می‌شود متولیان امر در ماه‌های آینده نسبت به افزایش واردات این محصول اهتمام ورزند.
واردات کنجاله بهرغم افت‌وخیزهای سال‌های اخیر معمولا روند افزایشی داشته ولی در پنج‌ماهه سال جاری در مقایسه با مدت مشابه، کاهش ۴۹ درصدی در مقدار این محصول مشاهده می‌شود.
بهرغم افزایش ۵۰ درصدی ذخیره استراتژیک این محصول از ابتدای سال ۹۸، کاهش ۱۸ درصدی تولید داخلی سویا در سال زراعی ۹۸-۹۷ در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته می‌تواند علاوه بر تاثیر بر وضعیت بازار روغن نباتی بر قیمت مرغ نیز تاثیرگذار باشد؛ چنانچه هم‌اکنون قیمت مرغ بهرغم تصویب نرخ ۱۵ هزار تومان (با در نظر گرفتن ۵ درصد کاهش یا افزایش در استان‌های مختلف)، ۱۹ هزار تومان است. در اتفاقی مشابه افزایش چهار برابری قیمت کنجاله سویا نسبت به قیمت مصوب در بازار رخ داده است و این موضوع نشان می‌دهد بازار کشش قیمت دستوری را نداشته و در صورت تداوم اوضاع این موضوع بر قیمت تمام‌شده مرغ و همچنین عرضه این محصول تاثیرگذار است.
افزایش قیمت تخم‌مرغ نسبت به قیمت مصوب نشان می‌دهد کاهش واردات کنجاله علاوه بر تاثیر بر بازار مرغ، بر بازار تخم‌مرغ نیز به شدت تاثیرگذار است. با مدیریت محصولات ضروری وارداتی مانند ذرت و کنجاله می‌توان نسبت به کاهش واردات ذرت و افزایش واردات جو و کنجاله همت کرد. کاهش ۵۰ درصدی مقدار واردات روغن نباتی در کنار کاهش ۱۸ درصدی تولید داخلی سویا در سال زراعی ۹۸-۹۷ در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، با توجه به افزایش ۲۲ درصدی تولید کلزا در سال زراعی ۹۸-۹۷ نسبت به سال گذشته و ثبات نسبی قیمت روغن نباتی، نشان‌دهنده آرامش نسبی در این بازار است.
کاهش تولید ۴۸ درصدی چغندرقند و ۱۰ درصدی نیشکر در سال زراعی ۹۸-۹۷ در مقایسه با سال زراعی گذشته در کنار کاهش ۳۸ درصدی واردات قند و شکر در پنج‌ماهه سال جاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته و با توجه به ثبات نسبی بازار این محصول در کشور نشان می‌دهد ازیک‌طرف ذخیره مناسبی از این محصول وجود دارد و از طرف دیگر اقبال کم مردم با توجه به مسائل پزشکی به فرآورده‌های شکر باعث شده که عرضه این محصول بیش از نیاز بازار بوده و کاهش واردات قند و شکر تاثیری بر بازار این محصول نداشته باشد.
مساله اکنون بازار کره، افزایش قیمت و کمیابی این محصول، علاوه بر کاهش ۸۸ درصدی واردات آن در پنج‌ماهه سال جاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته به نظر می‌رسد به کمبود واردات این محصول در سال‌های گذشته نیز برمی‌گردد که نتوانسته است وضعیت ذخیره این محصول را برای عرضه در بازار پایدار کند. با توجه به تولید کم این محصول در کشور بر اساس اولویت‌بندی تولیدی متولی این موضوع که موضوعی است که باید مورد بازنگری قرار گیرد، کشور سالانه نیاز به واردات کره داشته که استمرار یک وضعیت پایدار و روند رو به افزایش واردات این محصول در ماه‌های آینده و بالاخص در دو ماه آتی می‌تواند باعث کاهش تلاطم بازار شود. افزایش ۹۷ درصدی مقدار آفت‌کش‌های وارداتی (به تفکیک افزایش ۱۲۱ درصدی مقدار آفت‌کش آماده و ۶۷ درصدی مقدار واردات آفت‌کش تکنیکال) در طول ۱۲ ماه سال ۹۸ نسبت به سال گذشته، می‌توانست به حفظ ذخایر سموم در کشور کمک کند اما به نظر می‌رسد در بخش سموم ثبات مناسبی وجود ندارد؛ ولی کاهش ۷۳ درصدی مقادیر کل واردات آفت‌کش‌ها در پنج‌ماهه سال جاری نسبت به مدت مشابه در سال گذشته و ادامه روند کاهشی واردات می‌تواند زنگ خطری در این زمینه باشد. به نظر می‌رسد کاهش واردات در کنار اجازه افزایش صادرات نشان‌دهنده بی‌توجهی به نیاز داخلی است. مشابه الگوی موجود واردات آفت‌کش‌ها برای بذور نیز وجود دارد: در ۱۲ ماه سال ۹۸ حدود ۲۰ درصد افزایش واردات بذر نسبت به سال گذشته وجود داشته است اما در پنج‌ماهه سال جاری کاهش ۱۱ درصدی نسبت به مدت مشابه در سال گذشته وجود دارد. کاهش واردات بذر محصولات اساسی به‌خصوص چغندرقند و ذرت ممکن است بر میزان سطح زیر کشت این محصولات به‌خصوص کشت پاییزه چغندرقند اثر نامطلوبی داشته باشد. الگوی موجود برای نهاده‌های آفت‌کش و بذر را می‌توان برای کود نیز مشاهده کرد که قطعا کاهش واردات کود به‌خصوص کودهای فسفره و میکرو بر کاهش تولید و افت کیفیت محصولات موثر خواهد بود. با توجه به اهتمام وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان متولی تولید محصولات کشاورزی به افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی و به‌تبع آن عملکرد تولید، توجه به مدیریت حاصلخیزی خاک، بهبود برنامه تغذیه گیاهی کشور و ارتقای پارامترهای موثر خاک به‌جز مدیریت دقیق تدارکات کود در کنار همکاری وزارت جهاد کشاورزی و وزارت صنعت، معدن و تجارت به‌عنوان متولیان امکان‌پذیر نخواهد بود. موضوع دیگر ابهاماتی است که در تخصیص ارز نهاده‌های کشاورزی صورت می‌گیرد. بر مبنای آمار جمهوری اسلامی ایران، قیمت تمام‌شده ارز برای نهاده‌ها ۴۲۰۰ تومان است. اما بر اساس اعلام بانک مرکزی ارز تخصیصی به این گروه کالایی، نیمایی است. این ابهامات در کنار مدیریت تدارکات نامناسب نهاده‌ها می‌تواند باعث ضرر جبران‌ناپذیری به کشور در شروع فصل زراعی جدید شود.
۲- صادرات بخش کشاورزی: بهرغم افزایش مقدار و ارزش صادرات محصولات بخش کشاورزی در پنج‌ماهه جاری، قیمت واحد (دلار بر تن) این محصولات نسبت به مدت مشابه با کاهش همراه بوده است که این موضوع سبب می‌شود توجه به ارتقای کیفیت محصول تولیدی، بسته‌بندی آن و بازاریابی مناسب محصولات کشاورزی علاوه بر دولت، مدنظر فعالان بخش خصوصی به‌عنوان اولویت قرار گرفته و با توجه به تحریم‌های همه‌جانبه، صادرات محصولات بخش کشاورزی ارزآوری مناسبی برای کشور به همراه داشته باشد.
دنیای اقتصاد