تاریخچه استفاده از معادن زغال‌سنگ به هزاران سال قبل برمی‌گردد. استفاده از زغال‌سنگ همزمان با ظهور اولین موتور بخار در قرون 18 و 19 ( انقلاب صنعتی ) اهمیت زیادی پیدا کرد. عمده کاربرد زغال‌سنگ برای تولید انرژی الکتریکی و فولاد به روش کوره بلند است که در ایران نیز همزمان با تأسیس کارخانه ذوب‌آهن اصفهان و استحصال کک از زغال‌سنگ، فعالیت معادن زغال‌سنگ آغاز شد.
1.2 میلیارد تن ذخیره قطعی زغال‌سنگ داریم
ایران از نظر ذخایر زغال‌سنگ در حد متوسط جهانی است به طوری که ذخایر زمین‌شناسی زغال‌سنگ در ایران حدود 14 میلیارد تن و ذخایر قطعی حدود 1.2 میلیارد تن برآورد شده است. در حال حاضر تنها خریدار عمده زغال‌سنگ داخل کشور شرکت ذوب‌آهن اصفهان است و میزان مصرف سایر واحدهای صنعتی در مقایسه با آن چندان زیاد نیست.
در دنیا، بیشترین میزان زغال‌سنگ در تولید انرژی الکتریکی مصرف میشود و در رتبه بعدی صنایع فولادسازی و صنایع تولید سیمان قرار دارند . از زغال‌سنگ در صنایع دیگر نیز استفاده میشود که می‌توان از مهمترین آنها به مواردی نظیر پالایش آلومینا، کاغذسازی، صنایع شیمیایی و دارویی، زغال قیری پالایش شده، بازیابی گاز آمونیاک برای تولید کود شیمیایی، رنگدانه‌ها، گرافیت برای الکترودها، تصفیه آب، مواد آرایشی و بهداشتی، سوخت مایع، محصولات پلاستیکی و فیبرها، تولید فلزات، آلیاژها، فروآلیاژها و... اشاره کرد.
ولی با وجود مصارف بسیار بالای زغال‌سنگ در دنیا، سیاست‌های راهبردی در حوزه زغال‌سنگ در ایران نسبت به دنیا متفاوت است. در ایران به دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز، توجه به سرمایه‌گذاری و توسعه بخش زغال‌سنگ مغفول مانده است. وجود منابع گاز طبیعی و سیاست‌های توسعه صنعت فولاد کشور باعث شده که تنها تولیدکننده‌های فولاد به روش کوره بلند از زغال‌سنگ استفاده کنند.
چرا با این همه ذخایر زغال‌سنگ، واردات می‌کنیم؟
فقدان نیروگاه‌های زغالی در کشور، مصرف زغال‌سنگ حرارتی را کاهش داده است و تنها بخشی از آن به کشورهایی مانند ترکیه صادر میشود. در حال حاضر کارخانه ذوب‌آهن اصفهان به طور متوسط سالیانه حدود 5.1 میلیون تن کنسانتره زغال‌سنگ کک‌شو مصرف می‌کند، این در حالی است که میزان تولید کنسانتره زغال‌سنگ در کشور در سال 1398 ، 1.7 میلیون تن بوده و کسری آن از خارج وارد شده است که با این حجم ذخایر زغال‌سنگ در کشور این امر مایه تأسف است.
با توجه به ذخایر قطعی زغال‌سنگ کشور، پتانسیل میزان تولید داخلی کنسانتره زغال‌سنگ بیش از ظرفیت فعلی است و این رقم با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و حمایتهای واقعی دولت در ارائه تسهیلات بانکی، جلوگیری از ایجاد رانت برای فولاد‌سازی‌ها و تجهیز و نوسازی ماشین‌آلات معادن زغال‌سنگ و استفاده از فناوری‌های روز دنیا میسر خواهد شد.
4 چالش مهم معادن زغال‌سنگ ایران/چرا زغال‌سنگ ایران گران تولید میشود؟
استفاده از تکنولوژی روز دنیا و استخراج مکانیزه زغال‌سنگ، ضمن افزایش ایمنی محیط کار و بهره‌وری، سودآوری این تولید را افزایش خواهد داد. در ایران فقدان استراتژی مدون در بخش معدن باعث کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری در بخش معدن و به طور خاص معادن زغال‌سنگ شده است. این در حالی است که کشورهای توسعه یافته چشم انداز مشخصی برای معادن خود ترسیم کرده‌اند و با اتخاذ سیاست‌های راهبردی، مسیر سرمایه‌گذاری و توسعه معادن و صنایع معدنی را مشخص می‌کنند. برای مثال کشور استرالیا در حوزه تأمین انرژی تاکید ویژه‌ای بر زغال‌سنگ کرده است.
از مهمترین چالش‌های معادن زغال‌سنگ می‌توان به نبود معیار شفاف برای تعیین قیمت زغال‌سنگ، ایمنی پایین معادن، عدم به کارگیری تکنولوژی و ماشین آلات روز دنیا در بهره‌برداری از معادن جهت تولید کنسانتره زغال‌سنگ با کیفیت قابل قبول و ویژگی‌های زمین‌شناسی معادن زغال‌سنگ ایران اشاره کرد که مشکلات زیادی را برای معدن‌کاران زغال‌سنگ و مصرف‌کنندگان این محصول ایجاد کرده است.
یکی از چالش‌های معادن زغال‌سنگ در ایران، تمایل به واردات زغال‌سنگ به بهانه تفاوت کیفیت زغال‌سنگ کک‌شو داخلی و خارجی است. علاوه بر این معدن‌کاران زغال‌سنگ تجهیزات قدیمی برای استخراج و فرآوری در اختیار دارند که همین امر باعث کاهش بازدهی، افزایش هزینه تعمیر و نگهداری تجهیزات، کاهش کیفیت زغال‌سنگ و در نتیجه افزایش قیمت تمام شده زغال‌سنگ داخلی نسبت به زغال‌سنگ خارجی میشود.
این عامل باعث میشود که زغال‌سنگ داخلی در عرصه جهانی نیز قادر به رقابت با تولیدکنندگان خارجی نباشد و عملاً امکان صادرات از آن سلب شود. تجهیزات ایمنی مورد استفاده در معادن زغال‌سنگ نیز برای دهه پنجاه میلادی است و سیستم پایش کار تجهیزات و پرسنل نیز کاملاً سنتی است. برای مثال، استفاده از تجهیزات ایمنی انفرادی نظیر دستگاه‌های خود نجات بزرگ و حجیم ، انگیزه استفاده از آنان را برای پرسنل از بین برده است که نتیجه آن وقوع حوادث متعدد در این معادن است.
بانک‌ها هم تمایلی به تامین مالی معادن زغال‌سنگ ندارند/هیچ قدمی برای توسعه معادن زغال‌سنگ برنداشتیم
تأمین منابع مالی برای تجهیز، نوسازی معادن و سرمایه در گردش از جمله چالش‌های اساسی معدن‌کاران زغال‌سنگ است. هزینه‌های معدنکاری زغال‌سنگ بسیار بالاست و شامل دو بخش عمده است، بخش اول هزینه‌های تجهیز و آماده‌سازی معدن است که حدود 50 درصد کل هزینه‌هاست و بخش دوم هزینه‌های مربوط به نیروی انسانی فعال در معدن است.
چالش قیمت زغال‌سنگ و وجود مشکلات مالی و اداری میان معدن‌کاران و مصرف‌کنندگان عمده زغال‌سنگ، تأمین منابع مالی این معادن را با مشکل مواجه کرده است. علاوه بر آن عدم پرداخت مطالبات معدن‌کاران توسط مصرف‌کننده عمده، به عدم تداوم عملیات معدنکاری زغال‌سنگ منجر شده است. همچنین بانک‌ها رغبت زیادی برای اعطای تسهیلات به معادن زغال‌سنگ از خود نشان نمی‌دهند که همین موضوع باعث بروز مشکل در تأمین نقدینگی تولیدکنندگان شده است.
همچنین نبود امکانات زیربنایی ازجمله آب، برق، راه و... به ویژه در منطقه طبس که قطب تولید زغال‌سنگ کشور به شمار می‌رود، به مشکلات معدن‌کاران زغال‌سنگ افزوده است. البته نحوه واگذاری معادن زغال‌سنگ دولتی به بخش خصوصی نیز علاوه بر هزینه‌های تجهیز، آماده‌سازی و نیروی انسانی، هزینه مازادی را بر سرمایه‌گذار تحمیل کرده و انگیزه سرمایه‌گذاری را در این بخش کاهش داده است.
در کشورهای دارای معادن زغال‌سنگ حمایتهای متنوعی از معدن‌کاران زغال‌سنگ به عمل می‌آید که اعطای تسهیلات، بیمه، معافیتهای مالیاتی و... از جمله این حمایت‌هاست؛ ولی در ایران استراتژی شفاف و مدونی برای حمایت از معادن زغال‌سنگ و صنایع وابسته به آن وجود ندارد و همین موضوع ادامه حیات این معادن را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. تهیه و تدوین استراتژی بخش معدن به همراه روشن شدن وضعیت معدنکاری زغال‌سنگ در کشور می‌تواند در تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌ها مؤثر باشد.
این همه بی‌توجهی به توسعه معادن زغال‌سنگ در ایران در حالی است که دبیر انجمن زغال‌سنگ کشور روایت جالبی از جذابیت‌های این سنگ سیاه برای کشورهای بزرگ دنیا در حوزه مصرف انرژی دارد.
نام اولیه اتحادیه اروپا، اتحادیه زغال‌سنگ و اروپا بود!
سعید صمدی دبیر انجمن زغال‌سنگ کشور در ارتباط با دلایل توسعه نیافتگی معادن زغال‌سنگ ایران علیرغم وجود ذخایر عظیم این معدن در کشور و حرکت دنیا به سمت این منبع باارزش انرژی می‌گوید: زغال‌سنگ در دنیا مهمترین منبع انرژی به شمار می‌آید، جالب است که بدانید، اتحادیه اروپا در قرن 19 اتحادیه زغال‌سنگ و اروپا نام داشته و بعدا به اتحادیه زغال‌سنگ و فولاد و به مرور به اتحادیه اروپا تغییر نام پیدا کرده است. این موضوع نشان می‌دهد در دنیا جایگاه زغال‌سنگ بسیار بالا بوده و نباید مورد بی‌توجهی در کشور ما قرار گیرد.
وی با بیان اینکه انقلاب صنعتی تمام تحول خود را مدیون زغال‌سنگ است، افزود: اگر زغال‌سنگ به عنوان موتور محرک صنایع نبود به طور قطع انقلاب صنعتی در دنیا به وجود نمی‌آمد. البته اوایل قرن بیستم همه فکر می‌کردند با حضور منابع جدید انرژی، زغال‌سنگ به حاشیه برده میشود و مشتقات نفت، انرژی هسته‌ای و انرژی‌های جدید نوظهور جای آن را خواهند گرفت اما در عمل زغال‌سنگ سخت جانی کرد و در انتهای قرن بیستم تولید آن چند برابر شد و هنوز هم مهمترین منع انرژی بشر به شمار می‌رود.
تولید 62 درصد برق و 90 درصد فولاد دنیا با زغال‌سنگ
وی با اشاره به اینکه امروز زغال‌سنگ یک منبع ارزان انرژی به شمار می‌آید و همین امر عاملی شده تا کشورها تمرکز زیادی بر استفاده از این محصول داشته باشند، تصریح کرد: ترامپ بعد از روی کار آمدن یکی از اهداف خود را فعال‌سازی معادن زغال‌سنگ در این کشور معرفی کرد چراکه زغال‌سنگ منبع انرژی ارزان قیمتی است که می‌تواند در کاهش قیمت تمام شده کالا نقش بسیار مناسبی را ایفاء کند.
صمدی اضافه کرد: در حال حاضر که در قرن 21 هستیم 62درصد برق دنیا با زغال‌سنگ تولید میشود، علاوه بر این تولید 90 درصد فولاد دنیا با زغال‌سنگ است و همین امر نشان می‌دهد دنیا به اهمیت زغال‌سنگ پی برده و به صورت یک انرژی ارزان قیمت، تمام استفاده خود را از آن می‌برد.
دبیر انجمن زغال‌سنگ تصریح کرد: تفاوت زغال‌سنگ با نفت در این است که اولاً نفت در اختیار کشورهای محدودی است؛ اما به ندرت کشوری یافت میشود که عاری از معادن زغال‌سنگ باشد، همچنین قیمت زغال‌سنگ نسبت به سایر مشتقات نفت مثل گازوئیل، با توجه به میزان تولید انرژی که دارد بسیار ارزان است و همین امر عاملی شده تا هدف‌گذاری کشورها در استفاده از زغال‌سنگ توسعه پیدا کند.
گاز 6 برابر گران‌تر از زغال‌سنگ است
وی در ادامه گفت: یک کیلو زغال‌سنگ حدود 6500 واحد انرژی تولید می‌کند و یک متر مکعب گاز 7500 واحد انرژی دارد، اما قیمت یک کیلو زغال‌سنگ 6 سنت است و قیمت یک متر مکعب گاز حدود 30 تا 40 سنت است، این تفاوت قیمت 300 درصدی در پایین آمدن قیمت تمام شده محصولات صنعتی کشورها نقش اساسی دارد .
تولید زغال‌سنگ چین 3.2 میلیارد تن، ایران 1.7 میلیون تن!
صمدی با اشاره به اینکه کشور ترکیه ذخیره قطعی 20 میلیارد تنی زغال‌سنگ در اختیار دارد و هم اکنون 70 میلیون تن زغال‌سنگ تولید می‌کند، افزود: برای این کشور صرف ندارد که با مشتقات نفتی کار کند بلکه هدف‌گذاری آنها استفاده از زغال‌سنگ است. نکته اینجاست که کل تولیدات ایران در زغال‌سنگ یک میلیون و 700 هزار تن است، در حالی است ما ذخیره 14 میلیارد تنی را در اختیار داریم.
وی با اعلام اینکه امروز چین 3 میلیارد و 200 میلیون تن زغال‌سنگ تولید می‌کند، گفت: در فصل زمستان که گاز صنایع قطع میشود معادن زغال‌سنگ می‌توانند بسیار مورد بهره‌برداری قرار گیرند نکته جالب اینجاست که حتی 95 درصد سیمان دنیا با زغال‌سنگ تولید میشود. اساساً کشورهای توسعه یافته معتقدند که نباید سیمان را با گاز گران تولید کرد، بلکه صرفه اقتصادی در تولید با ذغال‌سنگ است.
صمدی با اشاره به اینکه ایران ذخایر مناسبی در حوزه زغال‌سنگ دارد اما در حوزه اکتشافات اقدام موثری انجام نشده است، گفت: ذخیره قطعی کشور در بخش زغال‌سنگ یک میلیارد و 200 میلیون تن است و در صورت توسعه اکتشافات ذخیره احتمالی 14 میلیارد تنی نیز پیش‌بینی شده است. اما امروز فقط ما یک میلیون و 700 هزارتن زغال‌سنگ تولید می‌کنیم البته نیازی هم در کشور برای مصرف زغال‌سنگ وجود ندارد و همین موضوع عاملی شده تا سرمایه‌گذاری در این بخش به کندی انجام شود.
نفت و گاز ارزان بلای جان معادن زغال‌سنگ کشور شد
دبیر انجمن زغال‌سنگ با اعلام اینکه اواسط دهه 40 زغال‌سنگ یک سوخت اصلی برای کارخانه نساجی قائمشهر بود، گفت: این کارخانه زغال‌سنگ مورد نیاز خود را از معادن زغال مازندران تهیه می‌کرد، بعداً این کارخانه به سمت استفاده از گازوئیل رفت اما چون قیمت گازوئیل برای شرکت نفت به صرفه نبود، سوبسید 50 درصدی را برای زغال‌سنگ در نظر گرفتند تا زغال‌سنگ مجدد جای گازوئیل را بگیرد.
وی در پاسخ به اینکه چرا با وجود پتانسیل بسیار بالا در حوزه زغال‌سنگ به این بخش همچنان توجهی نشده و نمی‌شود؟ افزود: وقتی در کشور استفاده از نفت و مشتقات آن توسعه پیدا کرد و دولت نیز یارانه 90 درصدی را برای این سوخت‌ها داد، در این شرایط طبیعی است که تولیدکننده به جای زغال‌سنگ به سمت استفاده از سوخت‌های یارانه‌ای و ارزان نفتی برود.
30 سال تعلل برای ساخت یک نیروگاه با سوخت زغال‌سنگ
وی با اعلام اینکه زغال‌سنگ امروز با قیمت جهانی قیمت‌گذاری شده اما سایر مشتقات فقط 10 درصد قیمت جهانی هستند، تصریح کرد: در حال حاضر دولت سالانه 70 میلیارد دلار یارانه انرژی پرداخت می‌کند که اگر فقط بخش اندکی از این منابع صرف معادن زغال‌سنگ می‌شد وضعیت کشور در تأمین سوخت تغییر موثری کرده بود. قرار بود در دهه 70 یک نیروگاه با سوخت زغال‌سنگ در طبس راه‌اندازی شود اما با گذشت 30 سال هنوز خبری از این نیروگاه نیست.
دبیر انجمن زغال‌سنگ با تأکید بر اینکه دولت یک ریال هم یارانه به معادن زغال‌سنگ نمی‌دهد، اظهار داشت: در حال حاضر دولت هر متر مکعب گاز را با قیمت 270 تومان به صنایع می‌فروشد، به پتروشیمی‌ها 400 تومان و به مصرف خانگی زیر 100 تومان این سوخت ارائه میشود، در حالی که قیمت گاز صادراتی ما به ترکیه حدود 30 سنت یعنی حدود 7500 تومان است.
صمدی در پاسخ به اینکه آیا می‌توان تجهیزات معادن را بومی‌سازی کرد، عنوان کرد: در حال حاضر تعداد تجهیزات به‌طور مثال لکوموتیو ضدگاز محدود به چند معدن است و در سطح انبوه نیست که ساخت داخل آن صرفه اقتصادی داشته باشد.
زغال‌سنگ ایران نصف قیمت جهانی قیمت‌گذاری شد!
وی با اشاره به این که اگر مصرف‌کنندگان زغال‌سنگ بخواهند نیاز خود را از خارج تامین کنند، با ارقام بالایی مواجه می‌شوند، خاطرنشان کرد: مصرف‌کننده در صورت واردات زغال‌سنگ با مارک مشابه زغال‌سنگ ایرانی باید 100 دلار به ازای هر تن و 50 دلار هزینه حمل در مجموع 150 دلار بپردازد که از این بابت با هزینه‌های جانبی تنی 4 میلیون تومان برای آنها تمام میشود. این در حالی است که با قیمت‌گذاری جدید که ضریبی از نرخ فروش شمش فولاد خوزستان در بورس کالا است قیمت تمام شده برای هر تن 2 میلیون تومان خواهد بود.
دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران با اشاره به زمینه اشتغال‌زایی این صنعت گفت: صنعت زغال‌سنگ، صنعتی درون‌زا است، اگر در صنعت فولاد معادل 3 هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری شود تعداد 200 یا 300 نفر اشتغال‌زایی دارد. اما با همین رقم در صنعت زغال‌سنگ می‌توان برای 1200 نفر شغل ایجاد کرد.
وی در پایان با اشاره به این که زغال‌سنگ صنعتی فراگیر است تصریح کرد: این صنعت هیچ‌گونه وابستگی خارجی ندارد و در شرایطی برابر اگر یارانه از سایر حامل‌های انرژی برداشته شود، زغال‌سنگ است که حرف اول را در تامین سوخت ارزان‌تر می‌زند.
تسنیم