چندی پیش در حاشیه نشست پیمان شانگهای، قراردادی مبنی بر بازسازی دو پالایشگاه فرا سرزمینی در ازبکستان منعقد شد. این به معنای ساخت پالایشگاه در ازبکستان است تا شاید راه‌گشای تحریم‌ها باشد و از این طریق بتوانیم فرآورده‌های نفتی خود را بدون سد راهی به کشورهای دیگر صادر کنیم. اما این مساله تنها بخشی از ماجراست و بخش دیگر آن مربوط به توسعه صادرات خدمات فنی و مهندسی است. حالا به عقد این قرارداد به چه میزان می‌توان بهبود وضعیت صادرات فرآورده‌های نفتی از این طریق امید داشت؟ اصلاً چنین اقدامی می‌تواند راه‌گشای دور زدن تحریم‌ها باشد؟ مصطفی نخعی، نماینده مردم سربیشه و نهبندان در رابطه با این موضوع به مهر می‌گوید: پالایشگاه‌های فرا سرزمینی در بحث دیپلماسی انرژی می‌تواند برای کشور اثر بخش باشد منتها ابهاماتی در این خصوص وجود دارد که تأمین سرمایه ساخت و تجهیز این پالایشگاه‌ها در کشورهای دیگر چگونه انجام می‌شود. سوال اساسی اینجاست اگر قرار به احداث پالایشگاه در کشوری دیگری است و ما توان تأمین این سرمایه را داریم، چه از طریق منابع داخلی و چه فاینانس خارجی چرا این سرمایه برای احداث پالایشگاه در داخل هزینه نمی‌شود؟ این نماینده مجلس در همان ابتدا ابهاماتی را مطرح می‌کند که خود جای سوال دارد. با این وجود برخی از کارشناس امر بر این باورند که سیاست تجهیز و بازسازی پالایشگاه‌های فرا سرزمینی در وضعیت تحریم سیاست بسیار مهم و خوبی نیز برای صادرات نفت خام کشورمان است.
برای فروش فرآورده‌های نفتی باید چاره‌اندیشی شود
اما آیا آنکه این سیاست نمی‌تواند بخشی از مشکلات اقتصادی ما را حل کند و منجر به گستردگی روابط با سایر کشورها شود؟ چرا که در سال‌های گذشته نیز قرار بر آن بود که پالایشگاهی در ونزوئلا نیز احداث شده بود. نخعی با اشاره به اینکه ما توان فنی برای اورهال، تکمیل و بازسازی پالایشگاه‌های سایر کشورها چون ونزوئلا که منابع نفتی بسیار و قابل توجهی داریم در این زمینه توضیح داد: مسأله‌ای که وجود دارد آنکه در چنین شرایطی صدور فنی و مهندسی در حوزه نفت را پیش گرفته‌ایم و متفاوت از ساخت و تجهیز پالایشگاه است. ابهام موجود در بحث ساخت پالایشگاه در کشورهای دیگر است، یعنی این میزان سرمایه وجود دارد باید در کشور برای این منظور هزینه شود، چرا که ما چیزی کمتر از ۵۰ درصد از نفت خام خود را پالایش و بقیه را صادر می‌کنیم در حالی که به فرآورده‌های نفتی بیشتری نیاز داریم و باید ظرفیت پالایش بیشتری را ایجاد کنیم.
به گفته این نماینده مجلس کشور ما به دلیل کمبود فراورده‌های نفتی برای تأمین نیاز داخل، مجبور به واردات شده، یعنی اکنون با نوعی موازنه منفی مواجه‌ایم، به گونه‌ای که در تابستانی که گذشت زمزمه‌های واردات بنزین و گاز درازای صادرات نفت کوره به گوش رسید که هر چند ناچیز بود اما شد! در واقع به اسم سوآپ بنزین و گاز وارد شد در حالی که کشور ما نیازی نه تنها به واردات ندارد بلکه توان تولید مازاد و صادرات را نیز دارد.
چنین صحبت‌هایی نشان از آن دارد که تولید مازاد فرآورده‌های نفتی و فروش آن به کشورهای دیگر از این طریق امری دشوار است و نیاز به چاره اندیشی‌های بیشتری دارد.
البته کارشناسانی هم وجود دارند که آن را روی سکه را می‌بینند و بر این باورند که پیش از این سیاست پالایشگاه‌داری فرا سرزمینی در ونزوئلا نیز اجرایی شده بود، فرصت اجرای این امر در بسیاری از کشورها نظیر ترکمنستان، عراق و سوریه وجود دارد که باید در دستور کار قرار گیرد و از چنین ظرفیت‌هایی استفاده شود.
ساخت پالایشگاه ابتدا در داخل الزام‌آور است
نخعی با اشاره به اینکه با وجود ظرفیت پالایش مواد خام زیرزمینی یعنی نفت و گاز مورد توجه قرار نگرفتند در این زمینه توضیح داد: در دولت گذشته این دولت به ساخت پالایشگاه علاقه‌ای نداشت و این طرح روی زمین ماند و اگر هم قرار به سرمایه گذاری در این بخش است باید ابتدا در داخل این مهم انجام شود.
وی در ادامه توضیح داد: بخش دیگر این طرح هم مربوط به صادرات دانش است که با توجه به مهندسان خلاق و توانمندی که داخل داریم می‌توانیم توان فنی و مهندسی که در بخش نفت داریم و طی سال‌های تحریم این توان به کمک کشور برای کاهش هزینه‌های تحریم آمد را صادر کنیم و ما در مجلس با همه توان از این مساله حمایت می‌کنیم. چرا که هم سبب برقراری ارتباط‌های مؤثر بین‌المللی و منطقه‌ای شده و هم با حمایت از این دانشمندان جوان و خلاق مانع مهاجرت آنها می‌شویم.
پالایشگاه فرامرزی شاه‌راهی برای ارتباط با ۴۰ کشور
اگرچه نخعی نگاه چندان مثبتی به این مساله ندارد اما بسیاری از کارشناسان امر چنین طرحی را مثبت ارزیابی می‌کنند. عضو هیأت نمایندگان اتاق ایران، رضا پدیدار در رابطه با احداث پالایشگاه فرا سرزمینی به مهر می‌گوید: ساخت و توسعه پالایشگاه در خارج از کشور به صورت مشارکتی می‌تواند صادرات نفت ایران را حتی در دوران تحریم ضمانت کند.
وی در ادامه توضیح می‌دهد: به طور کلی اگر پتانسیلی که فرآیند اجرایی و عملیاتی آن از منظر کالا و خدمات در مقایسه با آنچه در داخل وجود دارد مقرون به صرفه تر و توجیه اقتصادی بالای یک سوم یعنی ۳۰ درصد داشته باشد، به صلاح کشور و اقتصاد و مردم است که از این پتانسیل استفاده شود. در خصوص پالایشگاه‌های فرا سرزمینی نیز شرایط به همین منوال است، یعنی با سرمایه گذاری در این بخش بتوانیم از محل برگشت منافع حاصل از این سرمایه گذاری به توسعه زیرساخت‌های داخل کشور نه سایر فعالیت‌های دیگر، مبادرت کنیم، باید این مساله انجام شود. منظور از زیر ساخت، یعنی به عنوان مثال، اگر پالایشگاهی را به صورت مشارکت در کشور دیگری توسعه، تجهیز و یا می‌سازیم، شاید برای ما دو مزیت داشته باشد، اول اینکه نفت خام را به صورت ضمانت شده تولید و صادر می‌کنیم، این یعنی منفعت اقتصادی از بابت فروش نفت خام، نکته دوم اینکه سرمایه گذاری که در این کشور روی پروژه پالایشگاه‌ها انجام می‌دهیم، از آسیب‌های داخلی مصون است، در عین حال سبب کاهش قیمت تمام شده و افزایش سود حاصل از سرمایه گذاری هم می‌شود.
برخلاف نخعی، پدیدار بر این باور است که چنین اقدامی نه تنها می‌تواند ثمر بخش باشد بلکه برای کشور سوده دهی هم دارد. عضو اتاق بازرگانی در تشریح این موضوع می‌گوید: با مازاد سود به دست آمده از این سرمایه گذاری می‌توانیم مواد خام و اولیه مورد نیاز داخل را خریداری و تأمین کنیم، بدون اینکه پولی در این قبال پرداخت کنیم، در ادامه سبب توسعه سرمایه گذاری و کاهش قیمت تمام شده محصول در داخل کشور می‌شود. در نهایت با افزایش سود راندمان نیز بالا رفته و این سود از نظر اقتصاد برون مرزی و یا همان دیپلماسی اقتصادی و ملی مجدداً سبب سرمایه گذاری مضاعف برای کشور می‌شود.
هشدار؛ کشور مقصد تحریم نباشد
پدیدار در پاسخ به این سوال که آیا ساخت پالایشگاه فرا سرزمینی می‌تواند به صادرات فرآورده‌های نفتی کمک کند توضیح داد: برای دور زدن تحریم‌ها با ورود به طرح پالایشگاه‌های فرا سرزمینی باید در نظر داشته باشیم که کشور مقصد خود تحریم نباشد. در این شرایط می‌توان به بی اثر کردن تحریم‌ها امیدوار بود.
وی اضافه کرد: اینکه با کشورهایی مانند ونزوئلا و یا اروگوئه قرارداد برای تجهیز و یا احداث پالایشگاه ببندیم خوب است اما مساله اصلی ما در این بحث نقل و انتقال نفت به این کشورهاست که باید با کشتی و تانکر انجام شود. ایران در جنوب و شمال با کشورهای نفت خیز زیادی همسایه است که می‌تواند در این خصوص وارد مذاکره شده و سرمایه گذاری کند ما توان فنی و مهندسی زیادی برای ورود به این بحث داریم.
عضو هیأت نمایندگان اتاق ایران در خاتمه افزود: ایران در خاورمیانه با ۱۴ کشور، در اوراسیا با ۱۵ کشور و در آفریقا با ۱۲ کشور ارتباط دارد. که در مجموع ۴۰ کشور را شامل می‌شود با این حساب ورود به بحث پالایشگاه‌های فرا سرزمینی با یک برنامه‌ریزی و محاسبه درست و دیپلماسی فعال می‌توانیم با این چهل کشور در این بخش همکاری کنیم.
اینگونه که به نظر می‌رسد دو طیف فکری این مساله را دنبال می‌کنند، یکی آنکه ساخت پالایشگاه فرا سرزمینی می‌تواند راهی برای گذر از تحریم‌ها باشد مشروط به آنکه کشور مورد نظر تحریم نباشد و دیگر طیف بر این باورند که ساخت پالایشگاه فرا سرزمینی هزینه بر بوده و بهتر است چنین اقدامی در اولویت‌های بعدی قرار گیرد.
مهر