زنجیره دانه‌های روغنی و روغن خوراکی و نهاده‌های دامی زنجیره بهم پیوسته‌ای است که تغییر در شرایط تامین یکی از اجزای این زنجیره سایر بخش‌های مرتبط را نیز دچار تغییر می‌کند. ایران همواره طی سال‌های اخیر به دلیل عدم تولید مناسب دانه‌های روغنی در داخل، وابسته به واردات دانه‌های روغنی، روغن و کنجاله‌ها بوده است.
دانه‌های روغنی تولید داخل و یا وارداتی پس از انتقال به کارخانجات روغن‌کشی و استحصال روغن از آن به دو صورت روغن تصفیه نشده و کنجاله به کارخانجات تصفیه روغن خوراکی و دامداری‌ها و مرغداری‌ها جهت مصرف ارسال می‌شود.
کاهش وابستگی به واردات روغن خام و کنجاله سویا در صورت فعال شدن ظرفیت کارخانجات روغن‌کشی
در حال حاضر میزان مصرف روغن و کنجاله حاصل از دانه‌های روغنی حدود 2.3 و 4 میلیون تن در سال است. به همین منظور بخشی از مصرف کشور از طریق تولید داخلی و بخشی دیگر نیز از طریق واردات تامین می‌شود. در نمودار زیر وضعیت مصرف و تولید و واردات این نهاده‌ها نمایان است:
در سال 1400 و قبل از حذف ارز ترجیحی حدود 17، 39 و 42 درصد از دانه روغنی، روغن و کنجاله مورد نیاز از طریق تولید داخلی و مابقی نیز از طریق واردات تامین شد.
طبق اعلام عضو هیات مدیره انجمن روغن کشی ظرفیت اسمی کارخانجات روغن کشی داخلی حدود 5.5 میلیون تن دانه در سال است که می‌توان با فعال سازی این ظرفیت، میزان وابستگی به واردات روغن خوراکی خام (بجز روغن پالم) و کنجاله سویا را به ترتیب تا 18 و 10 درصد کاهش داد.
تناقض حرف و عمل دولت در حمایت از تولید دانه های روغنی و کارخانجات روغن کشی
در همین راستا دولت طی سال‌های اخیر به منظور حمایت از تولید داخلی و کاهش وابستگی به واردات محصول نهایی اقدام به حمایت از کشاورزان از طریق خرید تضمینی دانه‌های روغنی تولیدی و افزایش تعرفه واردات روغن خوراکی و کنجاله سویا کرد. به عنوان مثال در سال جاری قیمت خرید تضمینی هرکیلوگرم دانه کلزا 23500 تومان تعیین شده است و نرخ تعرفه واردات روغن و کنجاله با دانه روغنی وارداتی نیز 6 درصد بیشتر تعیین شده است.
اما علیرغم اتخاذ چنین تصمیم درستی در حمایت از کشاورزان و صنایع داخلی اوایل مهرماه سال جاری وزارت صمت به بهانه کاهش هزینه‌های تولید صنایع غذایی، اقدام به حذف تعرفه واردات روغن خوراکی خام کرد. اقدامی که با اعتراض کارشناسان مبنی بر شکست طرح‌های حمایت از تولید داخلی دانه‌های روغنی مواجه شد.
حذف تعرفه واردات کنجاله سویا گام اشتباه دولت در افزایش وابستگی به واردات زنجیره روغن
اما این موضوع پایان کار نبود و متاسفانه اخیرا وزارت جهاد کشاورزی قصد دارد برای ترخیص هرچه سریعتر کنجاله سویاهای وارداتی توسط شرکت پشتیبانی اموردام که به علت عدم تسویه منابع ریالی با بانک مرکزی در بنادر کشور دپو شده، تعرفه واردات این نهاده دام و طیور را حذف کند تا زیان این شرکت را در مسئله واردات کنجاله کاهش دهد.
اقدامی که به صورت مستقیم باعث تعطیلی کامل 25 کارخانه روغن کشی فعال در کشور شده و به دلیل عدم خرید دانه های تولید داخل، کشاورزان و دولت را با شروع فصل برداشت و آغاز فرایند خرید تضمینی با زیان جدی مواجه خواهد کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در 8 ماهه اول سال جاری 669 هزار تن کنجاله سویا وارد کشور شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته با کاهش حدود 1 میلیون تنی مواجه است.
صنعت تولید داخلی روغن قربانی ناهماهنگی دو نهاد دولتی در اتخاذ سیاست‌های تجاری
این در حالی است که میزان کنجاله های دپو شده در بنادر ورودی کشور که همچنان اجازه ترخیص به این محموله‌ها داده نشده حدود 1.6 میلیون تن است. به عبارت دیگر با توجه به وضعیت واردات دانه‌های روغنی و میزان نهاده‌های دپو شده در بنادر در 8 ماهه اول سال جاری کل کنجاله مورد نیاز کشور «2.3 میلیون تن» به صورت کامل وارد کشور شده است.
دلیل دپوی 1.6 میلیون تن کنجاله سویا در بنادر کشور نیز بخاطر واردات شرکت پشتیبانی امور دام و عدم تخصیص منابع ریالی لازم برای ترخیص این نهاده‌ها توسط سازمان برنامه و بودجه است. دپوی نهاده‌های وارداتی به کشور در بنادر باعث افزایش هزینه‌های واردات شرکت پشتیبانی امور دام و زیان این شرکت شده است. به همین دلیل وزارت جهاد کشاورزی و شرکت پشتیبانی امور دام به منظور جبران این زیان، درصدد حذف تعرفه واردات کنجاله‌های وارداتی به کشور از طریق کمیسیون ماده 1 قانون مقررات صادرات و واردات هستند. تصمیمی که بدون توجه به نتایج حاصل از این اقدام در بروز اثرات منفی در افزایش ضریب وابستگی به واردات زنجیره روغن و صرفا برای جلوگیری از شرکت پشتیبانی امور دام در حال اتخاذ است.
لزوم ورود نهادهای نظارتی برای جلوگیری از اتخاذ تصمیمات خسارت بار دولت علیه تولید داخلی
بررسی ها نشان می‌دهد تجربه حذف تعرفه واردات کنجاله و روغن های وارداتی به کشور، یکبار دیگر در سال 1386 نیز انجام شده است که در آن مقطع زمانی پس از حذف تعرفه واردات این محصولات، میزان تولید دانه های روغنی ظرف 4 سال بیش از 400 هزارتن کاهش یافت و زیان هنگفتی به کشور در این سال‌ها وارد شد.
با توجه به تکالیف دولت در اجرای قانون برنامه ششم توسعه و ابلاغیه حکم وزیر جهاد کشاورزی در سند تحول دولت، این اقدام وزارت جهاد کشاورزی با وظایف این وزارتخانه در افزایش تولید داخلی دانه‌های روغنی و کاهش وابستگی به واردات روغن خام تناقض جدی دارد. به نظر می‌رسد نهادهای نظارتی نظیر مجلس و سازمان بازرسی کل کشور باید هرچه سریعتر به مسئله دپوی نهاده‌های وارداتی به کشور که باعث اتخاذ چنین تصمیمات غلطی شده است، ورود کنند.
سازمان برنامه و بودجه و وزارت جهاد کشاورزی دو متولی اصلی در بروز چنین پیشامدی برای کشور هستند و باید هرچه سریعتر اختلاف این دو نهاد دولتی برای جلوگیری از زیان واحدهای تولیدی برطرف شود.
تسنیم