معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران در گزارشی تحت عنوان «بررسی وضعیت تجارت با ترکیه»، ضمن نگاهی به وضعیت تجارت ترکیه با جهان، روابط تجاری این کشور با ایران را مورد تحلیل قرار داده و در پایان به وضعیت صادرات ایران به ترکیه در هفت رشته فعالیت کلیدی، طی سال‌های اخیر پرداخته است.
بر اساس این گزارش به طور کلی در سال ۲۰۲۲، تجارت ترکیه بالغ بر ۶۱۸ میلیارد دلار بوده که ۴۱ درصد آن را (معادل ۲۵۴ میلیارد دلار) صادرات و مابقی آن معادل ۳۶۴ میلیارد دلار را واردات تشکیل داده است. با وجود اینکه طی دهه گذشته تراز تجاری ترکیه همواره منفی بوده، این کشور علیرغم مواجهه با بحران کووید -۱۹، توانسته سطح صادرات خود را حفظ کند و پس از آن حتی با سرعت بیشتری افزایش دهد که این اتفاق نه تنها طی این بحران، بلکه طی دو دهه گذشته نیز صادق بوده و ترکیه همواره تحت تأثیر بحران‌های اقتصادی قرار نگرفته است.
آلمان و آمریکا شرکای اصلی تجارت ترکیه در هر دو سمت صادرات و واردات محسوب می‌شوند. ارزش تجارت ترکیه با این دو کشور در سال ۲۰۲۲ بالغ بر ۷۷ میلیارد دلار بوده که ۱۲.۵ درصد از کل ارزش تجارت این کشور را تشکیل می‌دهد.
جایگاه ایران در بازار ترکیه
اما درباره جایگاه ایران اول باید به این نکته اشاره کرد که طی دهه گذشته بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲، علیرغم اینکه ترکیه سومین شریک تجاری مهم ایران محسوب می‌شود، اما ایران نتوانسته جایگاه خود را در بازار کالای ترکیه حفظ کند؛ به گونه‌ای که از رتبه ۷ در میان مبادی وارداتی ترکیه در سال ۲۰۱۳ به رتبه ۲۳ در سال ۲۰۲۲ رسیده است. سهم ایران در بازار ترکیه نیز از ۴ درصد از کل ارزش واردات این کشور در سال ۲۰۱۳ به حدود ۰.۹ درصد در سال ۲۰۲۲ کاهش یافته که یکی از علل این کاهش را می‌توان جایگزین کردن روسیه به جای ایران در واردات نفت و گاز و همچنین کشف منابع جدید گازی در ترکیه عنوان کرد.
این در حالی است که کشور ترکیه طی سال‌های گذشته از شرکای مهم تجاری ایران محسوب شده به گونه‌ای که مطابق با آمار منتشر شده توسط گمرک ایران، این کشور طی ۱۰ سال گذشته همواره جزو پنج کشور نخست در عمده مبادی وارداتی ایران بوده است و از سال ۱۳۹۵ توانسته در صادرات هم جایگاه خودش را در پنج مقصد مهم صادراتی ایران تثبیت کند. پس از آن نیز از سال ۱۳۹۸ تا ۵ ماهه نخست ۱۴۰۲ همواره سومین شریک تجاری ایران پس از چین و امارات متحده عربی بوده است.
بر اساس بررسی‌های اتاق بازرگانی تهران، دلایل گوناگونی منجر به کاهش تجارت ایران با ترکیه شده که از جمله آنها می‌توان به ظهور بازارهای جدید برای صادرات محصولات پتروشیمی ایران و همچنین به وجود آمدن تغییراتی در نیازهای بازار ترکیه اشاره کرد که در واقع تولید صادراتی مناسب با بازار ترکیه شکل نگرفته است. یکی دیگر از دلایل کاهش تجارت ایران به ترکیه طی سال‌های اخیر را می‌توان به جایگزین شدن روسیه به جای ایران در بازار واردات گاز به این کشور نسبت داد که جنگ روسیه و اوکراین این عامل را تشدید کرده؛ زیرا در حال حاضر روسیه گاز خود را به قیمتی پایین‌تر به ترکیه عرضه می‌کند و امتیازات ویژه‌ای برای صادرات به این کشور در نظر گرفته است. عدم موفقیت موافقتنامه تجارت ترجیحی ایران و ترکیه و همچنین بحران‌های جهانی طی سال‌های گذشته نظیر همه‌گیری کووید -۱۹ را می‌توان به عنوان دلایل دیگر از مشکلات تجارت ایران با این کشور بیان کرد.
چه کالاهایی بین ایران و ترکیه مبادله می‌شود؟
به طور کلی مطابق با آمار گمرک ترکیه، کل مبادلات تجاری ایران و ترکیه در سال ۲۰۲۲ حدود ۵.۴ میلیارد دلار بوده که حدود ۳ میلیارد دلار آن متعلق به صادرات بوده و ۲.۴ میلیارد دلار آن را نیز واردات تشکیل می‌دهد. طی ۱۲ سال منتهی به سال ۲۰۲۲ تراز تجاری بین دو کشور، به جز دو سال ۲۰۱۶ و ۲۰۲۰ به نفع ایران بوده است.
صادرات ایران به ترکیه را اغلب مواد اولیه خام تشکیل می‌دهد به گونه‌ای که مطابق با آمارهای گمرک ایران در سال ۱۴۰۱ «گاز طبیعی مایع شده» مهمترین کالای صادراتی ایران به ترکیه بوده و سهم حدود ۴۱ درصدی از کل ارزش صادرات بدون نفت خام ایران به ترکیه را به خود اختصاص داده است. «آلومینیوم» و «سایر اوره حتی به صورت محلول در آب» پس از گاز طبیعی، حدود ۱۷ درصد از ارزش صادرات بدون نفت خام ایران در سال ۱۴۰۱ را تشکیل می‌دهند. به طور کلی بررسی کالاهای صادراتی ایران به ترکیه در سال ۱۴۰۱ نشان می دهد که صادرات به این کشور از تنوع زیادی برخوردار نبوده و ۱۰ قلم کالای عمده صادراتی ایران به این کشور حدود ۷۹ درصد از کل ارزش صادرات کالایی آن را تشکیل می دهند.
نکته قابل توجه در خصوص گروه کالایی های صادراتی ایران به ترکیه سهم حدود ۲.۳ درصدی صادرات «سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها» به ترکیه بوده است. این اتفاق در حالی رخ داده که تنها طی حدود ۱۰ سال سهم ایران در بازار ترکیه در این گروه کالایی از ۸۸ درصد در سال ۲۰۱۱ به این رقم در سال ۲۰۲۲ رسیده که نشان دهنده از دست دادن بازار ترکیه در این گروه کالایی است.
همچنین هفت رشته فعالیت مهم در نظر گرفته شده در این گزارش (محصولات صنایع غذایی، محصولات معدنی، محصولات صنایع شیمیایی، پوست خام، چرم، پوست‌های نرم و اشیای ساخته شده از این مواد، مواد نسجی، ماشین آلات و وسایل مکانیکی و وسایل نقلیه) به ترتیب در سال های ۱۳۹۹، ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ سهم حدود ۲۹ درصد، ۵۴.۵ درصد و ۶۴.۵ درصد از ارزش صادرات بدون نفت خام ایران به ترکیه را به خود اختصاص داده اند که در میان آنها ایران تنها توانسته در صادرات "مواد معدنی" و "محصولات صنایع شیمیایی و صنایع وابسته به آن" عملکرد بهتری داشته باشد. به طوری که این دو بخش سهم بالای ۹۰ درصد از ارزش هفت رشته فعالیت مورد بررسی دارند.
در این میان آمارهای گمرک ایران در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که مهمترین کالای وارداتی ایران از ترکیه، ۳۴۹ هزارتن «روغن دانه آفتابگردان، روغن گلرنگ یا زعفران کاذب، خام» به ارزش ۶۷۱ میلیون دلار بوده که سهم حدود ۱۱ درصد از کل ارزش وار دات ایران از این کشور را تشکیل می‌دهد و پس از این کالا «تراکتورهای جاده‌ای برای نیمه تریلرها» و «ذرت دامی» به ترتیب با سهم حدود هشت درصد و چهار درصد، عمده کالاهای وارداتی از ترکیه هستند.
ایسنا