به طور کلی چند رویکرد مشخص در خصوص پرداختی‌های دولت که بر طیفی از کالاها اثر گذار است وجود دارد. یک مدل، پرداخت مستقیم است و مدل دیگر پرداخت غیرمستقیم.
مصداق پرداخت مستقیم یارانه‌ای است که به صورت نقدی پرداخت می‌شود و یکی از مصادیق پرداخت‌های غیرمستقیم، خرید تضمینی گندم و سپس فروش آرد به واحدهای نانوایی از سوی دولت است تا نان به قیمت پایین‌تر یا با یک قیمت یارانه‌ای به دست مردم برسد.
طی سال‌های اخیر شاهد افزایش قابل توجه مصرف آرد یارانه‌ای بودیم که بیش از تولیدی نان بود. به عبارت دیگر آرد یارانه‌ای از چرخه نان خارج و گاهاً به حوزه نان‌های فانتزی و صنعتی و یا شیرینی فروشی‌ها وارد می‌شد. به طور هم زمان به دلیل سودی که از مابه‌التفاوت فروش آرد کسب می‌شد، مجوزهای انحصاری نانوایی‌ها که سهمیه آرد آنها از پیش به طور ثابت تعیین شده بود، میلیاردی مورد معامله قرار می‌گرفت.
دو راهی کنترل مصرف آرد؛ شوک درمانی یا ابزار غیرقیمتی
در چنین شرایطی و با توجه افزایش شدید هزینه‌های دولت در زمینه تخصیص آرد، دو راهکار کلی وجود داشت. یک راهکار که در اقتصاد ایران بارها و بارها مورد استفاده قرار گرفته است، افزایش قیمت و تحمیل شوک به مردم با شعارهای حذف رانت و امثال آن است. معمولاً نیز در این روش شعار تک نرخی‌سازی سر داده می‌شود.
راهکار دومی که در دولت سیزدهم مطرح شد، استفاده از ابزارهای کنترل غیرقیمتی بود. برهمین اساس در حوزه آرد و نان، طراحی یک سامانه جدید در دستور کار قرار گرفت و در مرحله بعد شاهد هوشمندسازی دستگاه‌های کارتخوان نانوایی‌ها برای ارسال اطلاعات فروش نان به سامانه بودیم.
پرداختی 25 تا 30 هزار میلیاردی برای حمایت از نانوایان/ دولت هزینه‌ای بابت کارتخوان‌ها پرداخت نکرد
با وجود اجرای این سامانه انتقادات و ابهاماتی در خصوص عملکرد آن و نحوه اجرای آن مطرح شد. یکی از مواردی که مورد ابهام قرار گرفت، هزینه‌های اجرای این پروژه بود. به طور مثال در این زمینه گفته شد که در سال 1402، 25 تا 30 هزار میلیارد تومان برای اجرای این سامانه پرداخت شده است. این در حالی است که پیگیری‌ها نشان می‌دهد رقم مورد اشاره، کل رقمی است که در سال 1402 بانک سپه در قالب اوراق از دولت دریافت کرده است.
با این حال نکته اینجا است که این رقم نه برای کارتخوان‌ها و نه برای اجرای سامانه بلکه برای پرداختی‌های حمایتی از نانوایان این رقم در نظر گرفته شده بود. بر همین اساس گفته شده است که بانک سپه برای کارتخوان‌ها رقمی را از دولت دریافت نکرده و این اقدامات را با هزینه خود انجام داده است. در عین حال با دولت توافق شد که بانک سپه پرداخت‌های حمایتی که به صورت شبانه با نانوایان تسویه می‌شود را هر شب پرداخت کند و در پایان سال با دولت تسویه کند.
چرا با نانوایان متخلف برخورد نشد؟
انتقاد دیگری که در خصوص سامانه آرد و نان وجود داشت، برخورد با تخلفات قیمتی نانوایان بود. این موضوع مورد مطالبه عموم مردم بوده و هست چرا که بخش قابل توجهی از نانوایی‌ها به ویژه در شهرهای بزرگ تخلفاتی در نحوه استفاده از کارتخوان‌های هوشمند داشته‌اند. با این حال آمار دقیقی از میزان تخلفات اعلام نشده بود. با این وجود پیگیری‌های جدید نشان می‌دهد که حدود 80 تا 90 درصد نانوایی‌های کشور با سطوح مختلفی تخلفاتی داشته‌اند که همگی این تخلفات در سامانه به صورت مستند به ثبت رسیده و همواره قابل پیگیری است.
با این وجود بنای دولت بر برخورد همه جانبه با این تخلفات نبوده است تا معیشت مردم نیز به خطر نیافند و نان در دسترس مردم باشد. برهمین اساس برخوردها نه به صورت گسترده، بلکه به صورت موردی و با افرادی صورت گرفت که بیشتری میزان تخلفات را داشته‌اند.
4 برابر شدن قیمت خرید تضمینی گندم در 4 سال/ 95 درصد قیمت آرد یارانه است
ذات نان به این صورت که اقشار کم درآمدتر بیشتر از آن استفاده می‌کنند. در نتیجه اگر نان ارزان‌تر نگه داشته شود قطعاً به معنای حمایت از اقشار کم درآمد و فقیر جامعه است. برهمین اساس نیز طبق برخی برآوردها و احتمالاً با احتساب قیمت رسمی نان در ایران، قیمت نان در مقایسه با آمریکا یک هشتادم و نسبت به افغانستان یک هشتم است.
قیمت خرید تضمینی گندم از 1400 تا 1404 حدود 4 برابر شده است اما قیت آرد یارانه‌ای تغییری نکرده است. در حال حاضر دولت گندم را با احتساب هزینه‌های جانبی حدود 17 هزار تومان خریداری می‌کند و در مقابل به قیمت حدود 700 تومان به نانوایی‌ها می فروشد. یارانه نانی که در بودجه از آن یاد می‌شود مابه‌التفاوت همین دو رقم است. بر همین اساس آرد که در کشور توزیع می‌شود، 90 تا 95 درصد یارانه دریافت می‌کند.
به این ترتیب عمده رقمی که مردم به نانوایی‌ها پرداخت می‌کنند نه به واسطه هزینه ارد و نان بلکه برای هزینه‌های جانبی مانند اجاره، حقوق و هزینه‌های انرژی است.
تسنیم