ایران دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است طبق گزارش مرکز ملی خشکسالی، میانگین بارش سالانه کشور طی سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ کمتر از ۲۵۲ میلیمتر بوده است؛ رقمی که در برخی استانها مانند یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان بخش‌‌هایی از خراسان جنوبی به حدود ۱۰۰ میلیمتر میرسد.
برنج یکی از مهم‌ترین اقلام غذایی جهان است که نیمی از جمعیت جهان به عنوان یک غذای اصلی به آن وابسته هستند و ایران از این موضوع مستثنی نیست بنابراین طبق آخرین آمارها نیاز سالانه برنج کشور بیش از ۳.۵ میلیون تن محاسبه می شود که از این میزان حدود ۲.۵ میلیون تن محصول برنج در داخل کشور تولید و مابقی کسری به میزان یک میلیون تن سالانه از محل واردات تامین می‌شود.
برنج در حالی در بیش از ۱۹ استان کشور تولید می‌شود که پیش از این سهراب سهرابی مجری طرح برنج وزارت جهاد کشاورزی گفته بود، ۷۵ درصد تولید برنج کشور مربوط به استان های شمالی و بقیه برنج از سایر استانهای کشور تولید می‌شود.
نکته مهم در تولید برنج در کشور، تامین آب مورد نیاز برای کشت آن است؛ طبق برآوردها برای تولید یک کیلوگرم برنج بین ۳ تا ۵ هزار لیتر آب نیاز است در حالی که بیشتر دشت‌های کشور با مشکل کم آبی و فرونشست به دلیل برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی دست و پنجه نرم میکنند و کشت محصولات آب‌بر به آینده محیط زیستی منطقه آسیب می‌زند.
در همین راستا در سال‌های اخیر برنامه الگوی کشت مهم‌ترین چالش حوزه کشاورزی بوده تا محصولات کشاورزی متناسب با توان آبی هر منطقه تولید شوند اما این برنامه در اجرا نتوانسته آنطور که باید به اهداف مورد نظر دست یابد به طوری که کارشناسان حوزه کشاورزی نابسامانی‌‌های موجود در مسیر تولید و بازار محصولات کشاورزی را ناشی از عدم اجرای الگوی کشت مناسب می‌‌دانند.
به گفته برخی مسئولان امر الگوی کشت نظامی تشویقی و هدایتگر است که بر اساس پارامترهای اقتصادی و کشش تقاضا عمل میکند. بر این اساس سیاست‌گذاران حوزه کشاورزی با تدوین الگوی کشت و ابلاغ آن به استانها تلاش کردند با استفاده از مشوق‌‌ها کشاورزان را به سمت کشت‌‌های کم مصرف و سازگار با اقلیم سوق دهند.
اما برخلاف هدف‌گذاری وزارت جهادکشاورزی، آمارهای وزارت نیرو طی سال‌های اخیر بیانگر آن است که با وجود کاهش محسوس میانگین بارندگیها در مناطق مختلف کشور، سطح زیرکشت برنج در برخی استانها همچون فارس، اصفهان، خوزستان، کرمان و حتی سیستان و بلوچستان نه تنها کاهش نیافت، بلکه در برخی مقاطع رشد نیز داشته است.
آنچه مسلم است مشوق های فعلی جذابیت لازم را برای کشاورزان ندارد، زیرا قیمت تمام شده برنج در برخی استانها به دلیل استفاده از آب چاه‌‌های غیرمجاز پایین تر از سود حاصل از فروش برنج است.
در عین حال وزارت نیرو متولی تخصیص آب بخش کشاورزی است در همین راستا برخی کارشناسان معتقدند اگر وزارت نیرو به طور دقیق با ابزار هوشمند سهمیه آب بر مبنای الگوی کشت را اجرایی و برداشت های غیرمجاز را کنترل کند، بسیاری از کشت‌‌های نامتعارف به طور طبیعی حذف خواهند شد.
به نظر میرسد تا زمانی که سود اقتصادی کشت برنج در استانهای کم آب، بیشتر از زیان بلندمدت زیست محیطی و خطر فرونشست زمین باشد، تشویق‌‌های غیر الزام‌آور کارساز نخواهد شد.
حال برخی کارشناسان بخش کشاورزی براین باورند که با ایجاد سامانه‌های هوشمند پایش سطح زیرکشت با استفاده از تصاویر ماهواره‌‌ای، تشدید کنترل بر برداشت‌‌های غیرمجاز آب و برخورد با حفر چاه‌‌های جدید بدون مجوز، ایجاد جذابیت اقتصادی برای کشت‌‌های جایگزین با تضمین خرید و تامین بازار فروش، اصلاح قوانین برای اعطای اختیار اجرایی بیشتر به وزارت جهاد کشاورزی در حوزه اجرای الگو، فرهنگ‌‌سازی و آموزش کشاورزان در راستای حفظ منابع و تضمین امنیت غذایی بلندمدت کشور منجر به کاهش تولید برنج در استانهای غیرشمالی خواهد شد.
لزوم رعایت الگوی کشت برنج متناسب با منابع آبی در سال ۱۴۰۴
اکبر فتحی معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت جهادکشاورزی درباره آخرین وضعیت تولید برنج در استانهای غیرشمالی گفت: الگوی کشت برنج باید براساس منابع آبی هر استان در سال ۱۴۰۴ رعایت شود و هیچ برنامه‌ای برای افزایش سطح زیرکشت برنج در استانهای غیرشمالی کشور نداریم.
وی اظهار داشت: به دلیل محدودیت منابع آبی طی سال‌های گذشته ممنوعیت کشت در بیشتر استانهای کشور به جز استانهای شمالی (گیلان، مازندران و گلستان) براساس الگوی کشت اعلام شده بود که اجرایی نشد و در برخی استانها همچنان کشت برنج در حال انجام است.
وی با اشاره به اینکه بخش عمده‌‌ای از محصولات کشاورزی از جمله برنج در ایران به صورت آبی تولید می‌شود، تصریح کرد: با توجه به کاهش بارندگیها و بحران کم آبی در سال جاری تمرکز ما گسترش بی‌رویه کشت نیست، بلکه افزایش بهره‌‌وری در واحد سطح است.
معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت جهادکشاورزی گفت: اگر بخواهیم با توجه به منابع آبی موجود سطح زیرکشت را کاهش بدهیم باید بخش عمده برنج کشور از واردات تامین شود که این علاوه بر افزایش وابستگی، امنیت غذایی را با مخاطرات جدی روبرو میکند و در عین حال کاهش درآمد کشاورزان و حتی بیکاری این قشر را هم به دنبال خواهد داشت.
وی درباره عدم موفقیت فعلی این طرح افزود: وزارت جهادکشاورزی در طرح الگوی کشت تنها یک سیاست گذار با ابزار تشویقی است و ابزار اجرایی و قهری برای جلوگیری از کشت خارج از الگو در اختیار ندارد و تنها می‌تواند نهاده‌های یارانه‌ای مانند بذر، کود و سم را در اختیار کشاورزانی که الگوی کشت را رعایت میکنند، قرار دهد.
فتحی افزود: کشاورزانی که از الگوی کشت تبعیت نکنند، مشمول این مشوق‌‌ها نخواهند شد که این رویکرد براساس تکلیف قانونی طراحی شده و لازم الاجراست.
نقش وزارت نیرو در تخصیص هدفمند آب
معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت جهادکشاورزی به نقش مهم وزارت نیرو در اجرای موفق الگوی کشت اشاره کرد و گفت: در طرح اجرای الگوی کشت، وزارت نیرو مسئول تخصیص آب براساس نیاز آبی هر محصول کشاورزی در استانها است.
وی افزود: در واقع وزارت نیرو باید براساس الگوی اعلامی وزارت جهادکشاورزی میزان آب تخصیصی به کشاورزان را تنظیم کند که امیدواریم در سال جاری با هماهنگی بیشتر میان دستگاه‌‌های مسئول و اجرای دقیق الگوی کشت شاهد مدیریت بهینه منابع آبی و حفظ پایداری تولیدات کشاورزی باشیم.
ایرنا