«مهلت یک‌‌ساله به بانک مرکزی برای جمع‌آوری چک‌پول‌ها»،«جمع‌آوری ایران‌چک‌های 100 هزار تومانی از 5 بهمن‌ماه» تیترهایی است که در سرخط خبرهای بهمن ماه سال 1389 قرار داشت. اکنون بار دیگر، ایران چک های1میلیون ریالی خبر‌ساز شده اند اما این بار از بازگشت آنها به چرخه پرداخت سخن می رود .
با انتشار خبر بازگشت این ابزار پرداخت توسط مقامات بانک مرکزی درهفته های اخیر، واکنش های متعددی از جانب صاحبنظران حوزه پولی و بانکی مطرح شده است. به همین منظور، روابط عمومی بانک مرکزی جهت تنویر افکارعمومی در گفتگویی با سید محمود احمدی دبیر‌کل این بانک به مواردی همچون «دلایل جمع آوری ایران چک های 1 میلیون ریالی در سال های گذشته»،«برنامه های بانک مرکزی جهت انتشار مجدد ایران چک» و موضوعات دیگر پرداخته است که از نظر می گذرانید:
لطفاً ضمن ارایه آمار میزان مبادلات نقدی در کشور به وسیله ایران چک ، دلیل احتمال انتشار مجدد ایران چک 1 میلیون ریالی را بیان فرمایید.
درحال حاضر برای مبادلات نقد در کشور، بیش از 371 هزار میلیارد ریال اسکناس و مسکوک در جریان، وجود دارد که 190 هزار میلیاردریال- یعنی حدود 51 درصد آن- ایران چک بانک مرکزی است در حالی که از نظر تعداد تنها 5/4 درصد اسکناسهای کشور را شامل می شود. بنابراین ، ایران چک پانصد هزار ریالی، بار اصلی ابزارهای پرداخت نقدی را از نظر ارزش به دوش می کشد.
از طرف دیگر، به علت افزایش نقدینگی و تورم دو رقمی طی چند سال اخیر، ارزش ایران چک پانصد هزار ریالی به شدت کاهش یافته است . اگر شاخص تورم را ملاک قرار دهیم، این شاخص از عدد 12/66 در سال 1387 با رشد 174 درصدی به 4/181 در آذرماه سال جاری رسیده است. به عبارتی؛ در حال حاضر 137 هزار تومان، قدرت خریدی معادل ایران چک50 هزار تومانی سال 87- سال آغاز انتشار ایران چک بانک مرکزی- را دارد .
بنابراین، تصمیم برآن شد تا با هدف تسهیل بیشتر مبادلات نقدی، تنظیم ترکیب وجوه نقد و وجود ذخایر خوبی از ایران چک یک میلیون ریالی که پیش از سال 1389 چاپ شده بود ، آمادگی لازم برای انتشار ایران چک یک میلیون ریالی را در صورت نیاز بازار در سال آینده، ایجاد نماییم .
به چه دلیل بانک مرکزی در سال 1389 ایران چک های 1 میلیون ریالی را جمع آوری کرد ؟
در سال 1389 مراجع نظارتی برخی ایرادات حقوقی را در مورد انتشار ایران چک یک میلیون ریالی مطرح کردند مبنی بر این که، اگر چک پول، چک است ؛ برای آن پشتوانه لازم در نظر گرفته نمی شود و انتشار آن نیز زیر نظر هیات نظارت اندوخته اسکناس نیست، بنابراین مانند چک، هنگام ارایه به شعبه می بایستی پشت نویسی و باطل شود که بانک مرکزی نیز دستورالعمل مربوطه را طی بخشنامه ای به بانکها ابلاغ کرد.
این موضوع ، مشکلاتی را در نظام پرداخت نقدی به خصوص پرداخت یارانه ها به وجود آورد و باعث معطلی مردم در شعب بانکها شد وآنان دیگر رغبتی به دریافت ایران چک 1میلیون ریالی از خودشان نشان ندادند. این اتفاق عملاً منجر به خروج این ابزار مهم از چرخه مبادلات نقدی روزانه مردم شد .
از طرف دیگر، کیفیت ایران چک بانک مرکزی به مراتب بالاتر از کیفیت چک پول بانکها و برخی از اسکناس‌ها است.همچنین ویژگیهای امنیتی بیشتری در چاپ آن به کار رفته است و ما نمی توانستیم این ثروت ملی را دور بریزیم. بنابراین نسبت به جمع‌آوری ایران چک یک میلیون ریالی و حفظ ذخایر آن برای موارد ضروری اقدام کردیم.
اساساً دلیل انتشار ایران‌چک توسط بانک مرکزی چیست ؟
«چک پول» با هدف تسهیل مبادلات در ایران از سال 1368 منتشر شد و با توجه به فقدان اسکناسهای درشت، از سال 1375 برخی بانکها به انتشار ایران‌چک در کنار چک پول روی آوردند که به محض ارایه به شعبه پذیرنده، پشت نویسی و باطل می‌شد.
در آن سالها که اسکناس 1000 تومانی درشت‌ترین اسکناس کشور بود، چک پولها و ایران‌چک بانکها نقش مثبتی در کاهش تقاضای اسکناس و مسکوک ایفا می‌کردند. از طرفی، انتشار چک پول توسط بانکها پشتوانه لازم و کافی را نداشت. رواج بی‌رویه ایران چک بانکها تبعات منفی زیادی به همراه داشت که از جمله آن می‌توان، به تشدید رشد نقدینگی از طریق خلق پول توسط بانکها و در نتیجه؛ تضعیف انضباط و ثبات پولی، کاهش کارآمدی سیاستهای پولی و افزایش تورم در کشور اشاره کرد.
بانک مرکزی در سال 1387به منظور مقابله با تبعات منفی انتشار چک‌پول و ایران‌چک بانکها وارد عمل شد و از تاریخ 25/5/1387 ایران‌چک بانک مرکزی جایگزین چک‌پول و ایران‌چک بانکها شد.
لطفاً در خصوص وجاهت قانونی انتشار ایران چک توسط بانک مرکزی توضیح فرمایید.
مجوز انتشار ایران چک در ابتدا توسط هیات وزیران صادر شد. از سال 1389 این موضوع هر سال در لایحه بودجه گنجانده می‌شود و با تصویب نمایندگان مجلس و شورای نگهبان جنبه قانونی پیدا می‌کند.
برای سال 1393 نیز موضوع انتشار ایران‌چک در لایحه بودجه پیش بینی شده است. در حال حاضر نیز هیات نظارت اندوخته اسکناس که اعضای آن غالباً از نهادهای نظارتی خارج از بانک مرکزی مانند مجلس، قوه قضاییه و وزارت امور اقتصادی و دارایی هستند، همانند اسکناس بر عملیات انتشار و امحای ایران‌چک نظارت کامل دارد.
به چه دلیل اسکناس درشتتر منتشر نمی‌شود، مزایای انتشار ایران چک بر اسکناس درشت چیست؟
کارایی ایران‌چک و کاربرد زیاد آن در مبادلات توسط مردم بر همگان آشکار شده است و نشان می‌دهد جامعه نیاز به اسکناسهای درشتتر دارد. بانکهای مرکزی دنیا نیز برای تعیین درشت‌ترین اسکناس مورد نیاز و ترکیب بهینه، از رویکردهای مختلفی استفاده می‌کنند.
یکی از این روشها، رویکرد «دی متریک» است که اگر بودجه متوسط روزانه خانوار را که مقدار آن در سال و ماه مشخص است، D فرض کنیم، بزرگترین اسکناس در چرخه پولی باید ارزشی معادلD5 داشته باشد. بر اساس آمار منتشره در سال 1391، درشت‌ترین اسکناس باید ارزشی حدود دویست هزار تومان داشته باشد.
با روشهای دیگر مانند بررسی قیمت کالاهای مصرفی خانوار که در تعیین تورم از آن بهره می‌گیریم یا مطالعه تطبیقی با سایر کشورها، نیاز به اسکناس درشتتر به‌خوبی احساس می شود ولی برای انتشار آن با محدودیت‌هایی مواجه هستیم. از جمله این محدودیت‌ها، روال اخذ مجوز آن است.
برخی از اثرات روانی انتشار اسکناس درشت، واهمه دارند. در عمل نیز به علت برخی محدودیت‌ها در خریدهای خارجی جایگزینی ایران‌چک با اسکناس درشت در حال حاضر دشوار است. در هر صورت، انتشار اسکناس درشتتر، باعث کاهش هزینه‌های تولید و انتشار اسکناس و مسکوک برای بانک مرکزی خواهد شد. از طرف دیگر، مبادلات نقد برای مردم نیز آسان‌تر می‌شود.
رابطه و نسبت ایران چک و میزان اسکناس چگونه است. آیا با انتشار ایران چک 1 میلیون ریالی سرانه اسکناس در کشور کاهش خواهد یافت؟
در بحث سرانه می‌خواهم به این نکته اشاره کنم که شاید مغفول مانده است. سرانه اسکناس در کشور ما حدود 109 قطعه است که رقم بسیار بالایی محسوب می شود ولی سرانه اسکناس و مسکوک رایج در مجموع پایین است!
در کشورهای اروپایی سرانه مجموع اسکناس و مسکوک رایج بیش از 300 قطعه است ولی در کشور ما با احتساب سرانه سکه (106 قطعه)، این شاخص 215 قطعه است. البته حدود هفت درصد از تعداد قطعات اسکناس مربوط به اسکناسهای 100 و 200 ریالی است که به بانک مرکزی برگشت داده نشده و در چرخه نیز وجود ندارند ولی در آمار سرانه اسکناس لحاظ می‌شوند. این قضیه در خصوص سکه‌های رایج نیز صادق است و حجم بالایی از سکه‌های ریز عملا از چرخه خارج شده‌اند.
انتشار ایران‌چک در سال 1387 با کارکردی شبیه اسکناس توانست سرانه اسکناس کشور را از 114 قطعه به کمتر از 100 قطعه برساند. با انتشار ایران‌چک یک میلیون ریالی فعلا قصد نداریم اسکناسهای ریز را از چرخه خارج کنیم ولی خود به خود تقاضای اسکناسهای ریزتر و سرانه مورد اشاره به تدریج کاهش خواهد یافت.
تاثیر انتشار مجدد ایران‌چک 1 میلیون ریالی بر حجم نقدینگی در جریان را چگونه ارزیابی می کنید؟
با توجه به این موضوع که بانک مرکزی به هر میزان که ایران‌چک یک میلیون ریالی منتشر کند، به همان میزان اسکناس یا ایران‌چک فرسوده از جریان خارج خواهد کرد، لذا بازنشر آن تاثیری بر حجم نقدینگی درجریان نخواهد داشت .
برنامه اصلاح پولی و حذف صفر از پول ملی که در برهه ای از زمان بسیار مطرح بود، اکنون در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
مطالعات مربوط به این طرح توسط بانک مرکزی انجام شده ولی زمان مناسب اجرای آن فرا نرسیده است. برای موفقیت طرح اصلاح پولی، الزاماتی وجود دارد که قبل از اجرا باید رعایت شوند. مهار تورم و کاهش آن در سطح قابل قبول مثلا دستیابی به تورم تک رقمی بسیار مهم است. تامین کسری بودجه دولت از طریق خلق پول بایستی متوقف شود. درجه آزادی اقتصاد و رژیم نرخ ارز مناسب قبل و بعد از رفرم اهمیت حیاتی دارد. اگر همه الزامات رعایت شود، می‌توان حذف صفر را در ابتدای یک سال مالی و طی چند فاز اجرا کرد و از مزایای آن در کمک به کاهش انتظارات تورمی و صرفه‌جویی در هزینه‌های حسابداری و تولید و انتشار اسکناس و مسکوک بهره جست وگرنه فقط پاک کردن صورت مساله با هزینه‌های فراوان است.
در هر حال، بخش اقتصادی بانک مرکزی که از ابتدا متولی این مهم بوده، تجربه سایر کشورها را در این زمینه بررسی و رصد کرده است. برای مثال با بانک مرکزی ترکیه به عنوان یک تجربه موفق در زمینه رفرم پولی،نشست‌های متعدد کارشناسی نیز برگزار شده یا بررسی طرح اصلاح پولی اندونزی که در آستانه حذف سه صفر از پول ملی قرار دارد، مورد توجه ویژه قرار گرفته است .
البته لازم است به این مهم اشاره کنم که در صورت اجرای رفرم، نیاز به تولید و انتشار بیش از دو میلیارد قطعه اسکناس برای جایگزینی اسکناسهای فعلی وجود دارد که تامین آن در مقطع کنونی با دشواری‌هایی مواجه است که شرح آن در حوصله این مجال نمی‌گنجد.
بانک مرکزی برای ساماندهی نظام پرداخت نقدی چه برنامه‌ای را دنبال می‌کند؟
در جمع‌بندی این بحث می‌خواهم عرض کنم که کشور ما در حال حاضر به اسکناسهای درشتتر نیاز دارد. کاربرد و مقبولیت ایران‌چک این موضوع را ثابت کرده است. ولی به علت محدودیت‌های قانونی و جهاتی که به آنها اشاره شد، فعلا نمی‌توانیم اسکناس درشت‌تری منتشر کنیم. جایگزینی اسکناسهای ریزبه جای ایران چک نیز باعث اتلاف منابع ملی است. از طرفی،هنوز تصمیم نهایی برای حذف صفر گرفته نشده است. بنابراین بانک مرکزی قصد دارد با توجه به شرایط کنونی با تداوم انتشار ایران‌چک پانصد هزار و در صورت نیاز جامعه ایران‌چک یک میلیون ریالی، گردش وجوه نقد کشور را مدیریت نماید و برای کاهش هزینه‌ها در مرحله بعد قصد داریم با روشهای علمی در بهینه سازی نظام پرداخت نقدی، الکترونیک و چک اقدام نماییم.
خبرگزاری تسنیم