در تحلیل شرایط اخیر، به عوامل مختلفی از سوی کارشناسان و فعالان اشاره می‌شود. گروهی، افزایش تقاضا را تحت‌تاثیر مسائلی مثل شکسته شدن چند سطح مقاومتی به‌صورت متوالی و نگرانی معامله‌گران از نرخ‌های بالاتر عنوان می‌کنند، اما دیدگاه غالب در بازار، نوسانات فعلی را عمدتا نتیجه مسائل «روانی» و به‌ویژه اخبار دیپلماتیک تلقی می‌کند که پس از بی‌نتیجه ماندن مذاکرات هسته‌ای نیویورک، فضای انتظارات در بازار را تعدیل کرده است. هر چند گفته می‌شود تدریجی بودن تغییر انتظارات، این مزیت را دارد که از غافلگیر شدن ناگهانی فعالان و بروز شوک در آینده جلوگیری می‌کند. با این حال، بررسی‌های «دنیای اقتصاد» با استفاده از دیدگاه‌های کارشناسی، بیانگر این است که ریشه اصلی نوسانی شدن بازار ارز کشور «سطحی» بودن آن است. عدم شکل‌گیری بازار ارزی عمیق و کارآ طی سال‌های گذشته موجب شده که اثرگذاری عوامل روانی و انتظاری زیاد شود و در نبود طیف‌های متنوع در سمت عرضه و تقاضا، بازار به رخدادهای حداقلی واکنش حداکثری نشان دهد. بازار عمیق بازاری است که از «عوامل ذره‌ای» در دو سمت عرضه و تقاضا برخوردار باشد، اما انحصاری بودن عرضه ارز در این سال‌ها از شکل‌گیری چنین بازاری جلوگیری کرده است.
اولین نوسان40 تومانی دلار پس از 4 ماه
قیمت دلار روز گذشته با 40 تومان افزایش نسبت به روز شنبه به 3265 تومان رسید. در حالی‌که گروهی از فعالان بازار افزایش اخیر را ناشی از اخبار و عامل انتظارات در بازار عنوان می‌کنند، برخی بالا رفتن قیمت شاخص بازار ارز در روزهای اخیر را ناشی از کاهش حجم عرضه ارز در بازار می‌دانند.
روز گذشته دلار معاملات خود را با 3240 تومان آغاز کرد که افزایشی 15 تومانی نسبت به روز ابتدایی هفته داشت. در ادامه مجددا با 15 تومان افزایش از سطح 3250 تومان عبور کرد و مقابل آن عدد 3255 قرار گرفت. در ساعات انتهایی بازار، قیمت دلار 10 تومان دیگر بالا رفت و در سطح 3265 نشست. مقدار نوسان و رقم ثبت شده در روز گذشته یک رکورد فصلی به حساب می‌آید. پیش از این آخرین نوسان 40 تومانی برای نرخ دلار در 27 اردیبهشت سال جاری رقم خورده بود. از 17 خرداد تا روز گذشته سابقه نداشته که نرخ دلار به بالاتر از 3265 تومان برسد. بیشترین رقم نوسان دلار در تابستان 30 تومان بوده است.
شکست سطحی که مرز نشد
پیش از این در بازار تصور بر این بود که سطح قیمتی 3250 تومان می‌تواند مرز مقاومتی در مقابل افزایش نرخ دلار به حساب آید، اما روز گذشته که قیمت از این سطح به راحتی گذشت، مشخص شد که تصویر قیمتی در ذهن فعالان بازار تغییر کرده است. دلایل این تغییر به گفته اکثر فعالان به عوامل ذهنی بازمی‌گردد. بازار پیش از این تصوری نسبت به برخی اتفاقات در جغرافیای خارج از خود داشت که روند کنونی با آن تصور ناهمخوان است.
دلایل تغییر تصور قیمتی
در روزهای قبل، به‌گفته تعدادی از فعالان، خریداران و فروشندگان در بازار در حالت انتظار قرار داشتند. به نظر می‌رسد این انتظار موجب شد که خریدوفروش چندانی در بازارصورت نگیرد و بازار به نوعی در حالت سکون قرار بگیرد. با این حال به گفته آنها، روز گذشته با افزایش دوباره قیمت، همزمان عرضه و تقاضا افزایش یافت. به گفته فعالان در این بین تقاضا متناسب با عرضه نبود و تقاضا برای ارز در بازار بیشتر از عرضه ارز بوده است. در کنار این رویکرد که سعی داشت از منظر عرضه و تقاضا نوسان را توجیه کند، رویکرد دیگری وجود دارد که در اکثریت قرار دارد. این رویکرد عامل افزایش بهای دلار در روز گذشته را واکنش به پایان بی‌نتیجه مذاکرات می‌داند. به باور آنها، تعدیل تصور حصول به توافق در بین فعالان عامل اصلی نوسانات دلار در 2 روز گذشته بوده است؛ البته در رویکرد اول نیز تصور بی‌نتیجه ماندن مذاکرات در ورود به بازار بی‌تاثیر عنوان نمی‌شود. اگر این دو رویکرد مبنای نوسان قرار داده شود، می‌توان گفت: آنچه موجب شده این روزها ارز وضعیت نوسانی پیدا کند و به سوی سطوح قیمتی بالاتر رود، تغییر ذهنیت در بازار ارز است.
تخلیه تدریجی یک شوک
تحلیلگران این تغییر تصور را به فال نیک می‌گیرند، زیرا تعدیل انتظارات و تخلیه تدریجی هیجان می‌تواند آثار منفی کمتری از تخلیه آنی و شوک‌گونه در بازار داشته باشد. به باور آنان در دوره‌های قبل بازار با تصور توافق خود را تنظیم می‌کرد و برآیند مذاکرات را در نهایت حصول به چنین هدفی می‌دانست، اما اکنون با کاهش درجه این تصور در صورت آنکه توافقی نیز حاصل نشود اثر دفعتی بر قیمت ارز وارد نخواهد شد.
بازار سطحی و اثرپذیری انتظاری
به‌نظر می‌رسد ریشه اصلی نوسانات کنونی، ساختار بازار ارز است. به گفته تحلیلگران آنچه سبب شد تا نظام ارزی کشور در دوره اخیر به شدت متاثر از عامل انتظارات شود، عدم شکل‌گیری بازار ارزی عمیق و کارآ طی سال‌های گذشته بوده است. بازارهای عمیق در مقابل بازارهای سطحی است و به بازارهایی گفته می‌شود که شوک‌های موردی و خاص وضعیت آنها را تحت‌تاثیر قرار نمیدهد و شوک‌های بزرگ نیز چندان آنها را بی‌ثبات نمی‌کند. بازار عمیق ارزی زمانی شکل می‌گیرد که هم در طرف عرضه و هم در طرف تقاضای ارز عوامل بسیار و نیروهای بی‌نام قیمت‌پذیر بسیاری حضور دارند که تغییر رفتار یا ورود و خروج آنها بازار ارز را تحت‌تاثیر قرار نمیدهد. به‌عبارت دیگر، صادرات کشور طیف متعدد و متنوعی از کالاها و خدمات را در برگرفته و منشا ارزآوری برای کشور به یک یا چند محصول خاص منحصر نیست، همچنین واردات نیز به‌واسطه حضور عوامل ذره‌ای فراوان با کالاهای خارجی متنوع ازحساسیت و کشش‌پذیری زیادی برخوردار است. در چنین شرایطی از تعامل نیروهای عرضه و تقاضا در بازار ارز قیمت ارز به‌صورت درونزا تعیین شده و پایدار می‌ماند و بازار ارز از عمق لازم برخوردار خواهد بود. شواهد حاکی از آن است که اقتصاد ایران در سال‌های گذشته به این نوع از بازار دست نیافته است.در دوره اخیر بخشی از صادرکنندگان غیرنفتی که عمدتا پتروشیمی‌ها هستند جایگزین دولت در بازار آزاد شده‌اند؛ بنابراین سمت عرضه از تنوع چندانی برخوردار نیست. نبود طیف‌های متنوع در سمت عرضه و محدودیت‌های خارجی موجب شده بازار ارز کماکان سطحی بماند و به اتفاقات حداقلی واکنش حداکثری نشان دهد.
دنیای اقتصاد