تعهدات جهانی ایران
عزیز کاظمی مدیرکل اداره امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور می‌گوید: «ایران با حدود ۹۵۰ هزار پناهنده، جایگاه دوم به لحاظ پناهنده‌پذیری را در دنیا دارد. البته طبق آمار غیر رسمی، حدود یک میلیون پناهنده شناسائی شده و حدود دو برابر همین رقم پناهنده شناسائی نشده در کشور وجود دارد.» با عضویت ایران در کنوانسیون‌های بین‌المللی، در رابطه با پناهندگان مکلف به رعایت حقوق مندرج در کنوانسیون عالی پناهندگان شده است. برخی از مهم‌ترین این حقوق عبارتند از«رعایت احوال شخصیه، آزادی ورود، اقامت و خروج تملک اموال، حق دادخواهی». لازم به یادآوری است، پذیرفتن قوانین مندرج در کنوانسیون‌های بین‌المللی، مطابق با منافع ملی و قوانین مصوب هر کشوری انجام می‌پذیرد، بنابراین آنچه به عنوان حقوق پناهندگی از سوی ایران پذیرفته شده، تابع قوانین کشور و ذیل منافع ملی ایران و مشروط به محدودیت‌هایی است. غیر از این موارد به گفته حسن طائی:«طبق مقررات بین‌المللی دولت ایران مکلف است برای اتباع بیگانه در چارچوب قوانین، روادید کار صادر کند.»
کارهایی که بر زمین می‌ماند
ورود نخستین موج گسترده پناهجویان افغان به ایران، همزمان بود با شعله‌ورشدن جنگ‌های داخلی افغانستان. این میهمانان ناخوانده و درمانده، لشکری از نیروهای غیرمتخصص بودند که برای گذران روزگار، شانه زیر انواع کارهای مشقت‌بار می‌گذاشتند. کوره پز و کارگر ساختمان می‌شدند. شخم می‌زدند و محصول کشاورزی از دل خاک بیرون می‌کشیدند. بیل می‌زدند و باغ و بستان آباد می‌کردند. هنوز که هنوز است، زیر بارهایی می‌روند تا زیر بار زندگی نمانند. طبق آمار، کلانشهرها در کارهای ساختمانی، شهرستان‌ها و روستاها در امور زراعی از افاغنه استفاده کرده‌اند. بر این اساس طبق ابلاغیه شورای امنیت کشور، طی سال‌های گذشته، محدوده‌هایی برای فعالیت افاغنه تعریف شده است. طائی در این‌باره می‌گوید: «البته مطابق مصوبه شورای عالی امنیت ملی اتباع بیگانه تنها در محدوده‌های جغرافیایی خاص می‌توانند مشاغلی را که از قبل توسط وزارت کار نیازسنجی شده‌اند اختیار کنند.»
محدوده‌های درگیر
برخی از استان‌های کشور، در مقایسه با نرخ بیکاری اهالی آن، بیشترین پناهجو را در خود جای داده‌اند. خراسان رضوی با 150هزار مهاجر خارجی بعد از تهران مقام دوم مهاجرپذیری را در کشور دارد. این در حالی است که میانگین بیکاری در این استان برابر با شش و 14 صدم درصد و بالاتر از میانگین کشوری است. از جمعیت 600 هزار نفری یزد، 100 هزار نفر تبعه افغان هستند. بسیاری از افغان‌های قدیمی ساکن یزد، شاغل هستند. میدان میوه و تره بار یزد را نمی‌شود از کار و سرمایه کارگر افغانی جدا کرد. علاوه بر یزد تقریبا 100هزار فرصت شغلی توسط اتباع غیرمجاز در سیستان و بلوچستان اشغال شده بود. اینک برخلاف گذشته نه چندان دور، کارگر افغانی در کنار استاد کار ایرانی کارگری نمی‌کند بلکه در بسیاری موارد استادکاران افغانی کارگرهای ایرانی را برای کارگری به کار می‌گیرند. مهاجران افغانی توانسته‌اند با حربه مزد کمتر و کار سریع‌تر به استادکاران ماهری در بسیاری از عرصه‌های شغلی تبدیل شوند.
حساب کار دستمان آمد
با روشن شدن زوایای گوناگون معضلات ناشی از حضور مهاجران در کشور، حرف و حدیث‌ها در نقد این حضور بالا گرفت. نمایندگان مجلس به برشمردن معضلات مهاجران افغانی پرداختند. از ازدواج‌های بی‌سرانجام تا 2 میلیون کودک بلاتکلیف حاصل از نکاح افاغنه. اشغال مشاغل هم جدی‌تر مورد توجه قرار گرفت. عباس قائید رحمت، رئیس کارگروه اشتغال وکار مجلس گفت:«تا زمانی که حتی یک نیروی بیکار ایرانی در کشور وجود داشته باشد باید از اشتغال اتباع بیگانه در کشور جلوگیری کرد.» و محسن علیمردانی نماینده مردم زنجان وطارم هم تاکید کرد: «واقعیت آن است که وضعیت اشتغال کشور در پی حضور غیرقانونی اتباع بیگانه و نیروی کار غیرمجاز چندان مطلوب نیست که در این میان بیشترین ضرر متوجه کارگر ایرانی است که دغدغه جایگزین شدن با نیروی کار ارزان را دارند.» این دلمشغولی‌ها البته مورد تازه‌ای نیست. اما در سال‌های اخیر به دلیل افزایش بیکاران ایرانی، به نظر می‌رسد، شاغلان خارجی بدجور جای ایرانیان در سن کار را تنگ کرده‌اند.
ابلاغیه جناب معاون
در تیر1393 اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهوری با ابلاغ دستورالعملی، اشتغال اتباع خارجی در کشور را ممنوع اعلام کرد. بلافاصله بعد از این ابلاغیه محمد اصابتی مدیرکل بازرسی کار وزارت تعاون، کار و رفاه گفت:«این بخشنامه در راستای سیاست‌های دولت درباره صیانت از نیروی کار داخلی، حل معضل بیکاری و ساماندهی اتباع بیگانه صادر شده که در آن کارفرمایان ملزم به کارگیری نیروی کار ایرانی هستند.» در همین رابطه، حسن طائی از مذاکره با کارفرمایان خبر داد و گفت:«برای ترغیب کارفرمایان و به کارگیری اتباع داخلی در واحدهای تولیدی باید در زمینه افزایش بهره‌وری و کار دوستی آنها برنامه‌های موثری را اجرا کرد.» و هشدار داد با کارفرمایان خاطی برخورد خواهد شد. بعد از آن بود که در استان‌های کشور هم دستورالعمل‌های برخورد با شاغلان خارجی صادر گردید. فرماندار گنبدکاووس تاکید کرد: «از اشتغال اتباع خارجی بدون پروانه جلوگیری می‌شود و دستگاه‌های اجرایی ذیریط نیز باید قوانین مربوط به اتباع بیگانه را در به‌کارگیری آنها مد نظر قرار دهند.» حسن رحمانی مدیرکل تعاون کار و رفاه اجتماعی استان کرمان هم گفت:«واحدهای کشاورزی، صنعتی و خدماتی که اتباع بیگانه غیرمجاز به کار می‌گیرند جریمه خواهند شد.»
بدون شرح!
آمارها نشان می‌دهند با وجود نیاز صدها هزار جوان ایرانی به کار، صدور مجوز کار برای اتباع خارجی ۳ برابر شده و ۵۳۰ هزار متقاضی خارجی توانسته‌اند مجوز اشتغال خود در ایران را دریافت کنند. این اقدام در حالی رخ می‌دهد که طبق آمار سال‌های گذشته، تعداد اتباع خارجی شاغل در بازار کارایران بالغ بر ۲ تا ۳ میلیون نفر می‌شوند. هر چند در مواردی اعلام می‌شد اگر بتوان اتباع بیگانه را به کشورهایشان بازگرداند، مشکل بیکاری جوانان ایرانی حل می‌شود! با این وجود، تاکنون اراده جدی برای ساماندهی اشتغال اتباع بیگانه از سوی دولت‌ها دیده نشده و اتباع بیگانه با مجوز و بدون مجوز در بازار کار ایران به صورت آزادانه حضور و فعالیت دارند.