در این سال‌ها بسیاری از تجار و صنعتگران ناچار بودند برای تامین مواد اولیه، ماشین‌آلات و تجهیزات مورد نیاز خود چند برابر قیمت واقعی، هزینه پرداخت کنند؛ این درحالی است که اگر این هزینه‌های اضافی برای بهسازی و نوسازی تجهیزات فرسوده بخش صنعت یا اتمام پروژه‌های ناتمام عمرانی و ایجاد اشتغال صرف می‌شد قطعا در وضعیتی بهتر از زمان حاضر قرار داشتیم. به هر حال لغو تحریم‌ها در کوتاه‌مدت حتی در مدت دو سه ماه، اثر خود را بر اقتصاد کشور خواهد گذاشت و به گمان کارشناسان با تسهیل تجارت بین ایران و کشورهای مختلف شاهد بروز ظرفیت‌های دوران پسابرجام در بازارهای کشور خواهیم بود. از همین منظر «مجتبی خسروتاج» قائم‌مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت به نمایندگی از این وزارتخانه که یکی از ارکان اساسی اقتصاد در ایران محسوب می‌شود با ارائه گزارشی اختصاصی از 14فرصت احیای اقتصاد در دوران پساتحریم رونمایی کرد. این فرصتها به قرار زیر است:
1) تامین منابع جدید مالی از محل آزادسازی منابع ارزی در خارج از کشور 2) ایجاد تحرکات جدید در بخش گردشگری 3) فعال شدن دوباره ترانزیت هوایی ایران 4) جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی 5) سرایز شدن منابع مالی به دلیل تفاوت نرخ سود بانکی در ایران و کشورهای توسعه یافته 6) توسعه صادرات غیرنفتی کالاهای ایرانی 7) کاهش هزینه‌های بانکی در معاملات و تجارت بین‌المللی 8) توسعه حمل‌ونقل دریایی با کشتی‌های ایرانی در آب‌های بین‌الملل 9) کاهش ریسک «هدررفت سرمایه» در معاملات خارجی 10) رشد و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان 11) ایجاد فضای جدید برای بازگشت سرمایه نیروهای فکری و کارآفرین کشور 12) رقابت کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی بدون ریسک 13) شفافیت بیشتر در تجارت خارجی و داخلی کشور 14) اختصاص منابع ارزی آزاده شده به طرح‌های عمرانی نیمه‌تمام. به گفته خسروتاج، همه این موارد را باید «فرصت‌های احیا شده در اقتصاد ایران» تلقی کرد؛ چراکه فضا و فرصت‌های جدیدی از کسب وکار در راه است که باید آن را غنمیت شمرد و به بهترین نحو ممکن از آن بهره برد.
چرخش «دیپلماسی سیاسی» با رویکرد «تعامل»
در تحلیل این فرصتها آنچه مسلم است، این است که با روی کارآمدن دولت روحانی و چرخش دیپلماسی سیاسی با رویکرد تعامل با دنیا شاهد رخدادهای مثبتی در حوزه‌های مختلف اقتصادی و سیاسی بوده‌ایم اما مساله اینجاست اگرچه اجرای برجام هنوز آثار قابل مشهودی بر اقتصاد ایران نگذاشته اما روحانی توانست اقتصاد کشور را در مسیری هدایت کند که تورم 40درصد را مهار و رشد اقتصادی منفی 6/8 درصد در همان دولت را به مثبت 3درصد برساند. از سوی دیگر فعالان اقتصادی و تجاری را برای ورود به بازار ایران ترغیب کند. در این بین، اجماعی در نظرات کارشناسان و فعالان بخش خصوصی وجود دارد و آن این است که ایران همواره فرصت‌سوزی کرده و نتوانسته به خوبی از فرصت‌های به وجود آمده نهایت بهره را ببرد. از این رو این نگرانی وجود دارد که با گشایش ایجاد شده، ایران بار دیگر به بازار مصرف سودجویان تبدیل نشود و بتواند از شرایط به وجود آمده به نفع اقتصاد ملی بهره ببرد؛ چراکه دیگر زمانی برای جبران وجود ندارد. بر این اساس قائم مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت معتقد است که در فضای پسابرجام گشایشی در بخش‌های مختلف کشور ایجاد شده اما آنچه در این بین باید به آن توجه کرد؛ این است که استقلال و سازندگی کشور به سرمایه‌های انسانی و منابع موجود در کشور متکی است و رویکرد استفاده از فرصت‌های فوق‌الذکر برای بهره‌وری هرچه بیشتر از توان و ظرفیت‌های داخلی در کشور است.
فرصتها چگونه به اقتصاد کمک می‌کنند؟
این گزارش در ادامه به تشریح 14فرصت احیا شده در اقتصاد ایران از زبان خسروتاج، قائم مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت می‌پردازد.
1- از محل آزادی منابع ارزی در خارج از کشور منابع جدیدی برای تکمیل سرمایه‌گذاری‌های انجام شده قبلی در کشور فراهم خواهد شد که این اقدام، ظرفیت‌های تولیدی جدیدی را فراهم می‌آورد. بر این اساس و بنا به گفته سیف، رییس بانک مرکزی رقم پول‌های بلوکه شده ایران که پس از اجرای برجام آزاد می‌شوند ۳۰میلیارد دلار خواهد بود که آزاد شدن این منابع فرصت جدیدی برای فعالیت‌های عمرانی و سرمایه‌گذاری در اختیار ایران قرار خواهد داد.
٢- در فضای پساتحریم، ایجاد تحرک جدید در بخش گردشگری را می‌توان انتظار داشت؛ یعنی با توسعه بخش گردشگری قطعا جذب توریست افزایش خواهد یافت که به دنبال آن شاهد افزایش تقاضا برای محصولات تولید داخل خواهیم بود. از سوی دیگر بخش خدمات حمل و نقلی، هتل، رستوران و بخش‌های مرتبط دیگر فعال خواهد شد. از این رو توسعه این بخش می‌تواند ارزآوری زیادی برای کشور به همراه داشته و همچنین سبب ایجاد اشتغال شود.
3- یکی دیگر از فرصت‌های به وجود آمده در فضای پساتحریم «فعال شدن ترانزیت هوایی» است که امید است با یک برنامه راهبردی، این مهم محقق شود؛ چراکه با این اتفاق، ایران به یکی از مراکز مهم جابه‌جایی مسافر در منطقه تبدیل خواهد شد و از سوی دیگر خدمات لجستیکی مرتبط با آن توسعه خواهد یافت.
٤- از طرفی اجرای برجام سبب اطمینان‌بخشی و اعتمادسازی در فضای جدید خواهد شد که می‌تواند موجبات جلب و انتقال سرمایه‌های داخلی و خارجی را در تولید و صادرات میسر کند؛ چراکه در طول سال‌های تحریم، سرمایه‌گذاران خارجی به دلیل محدودیت‌های ایجاده شده و «ترویج فضای ایران‌هراسی» از سوی امریکا و کشورهای غربی تمایلی برای ورود به ایران و مشارکت در سرمایه‌گذاری در ایران نداشتند. اما حال با وجود چنین فضایی، سرمایه‌گذار خارجی برای ورود به کشورمان ترغیب خواهد شد و با ورود سرمایه‌های جدید تا حدی مشکل کمبود نقدینگی واحدهای تولیدی کاهش می‌یابد.
البته این درحالی است که برای رسیدن به اهداف برنامــه چشم‌انداز به خصوص برنامـــه پنج ساله ششم باید سالانه 8درصد رشد تولید ناخالص ملی را داشته باشیم و برای غلبه بر انبوه مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور حداقل 150میلیـــــارد دلار سرمایه‌گذاری سالانه لازم داریم. این مهم انجام نمی‌شود؛ مگر اینکه از فرصت‌های پسابرجام استفاده بهینه شود.
5- تفاوت نرخ‌های سود بانکی در داخل و خارج ایران می‌تواند زمینه‌ساز جاری شدن منابع از خارج به داخل ایران شود و از این رو با توجه به اینکه نرخ سود بانکی در بانک‌های جهانی زیر 10درصد اما در ایران بالای 20درصد است پس به دلیل بالا بودن جذابیت نرخ سود بانکی در ایران، سرمایه به سمت داخل سوق داده خواهد شد. از سوی دیگر با «راه‌اندازی بازار مشتقه ارزی» پوشش ریسک سرمایه‌گذاری خارجی انجام می‌شود که در نهایت نوسانات نرخ ارز سبب لطمه زدن به سرمایه‌گذاری خارجی نخواهد شد.
٦- یکی دیگر از فرصت‌های ایجاد شده در فضای به وجود آمده، قابل پیش‌بینی بودن توسعه محصولات و کالاهای تولید داخل و از سوی دیگر توسعه صادرات چه از محل سرمایه‌گذاری‌های جدید یا بازارهای جدید به ویژه اروپایی‌هاست. به هر حال اجرای برجام در کوتاه‌مدت اثر کاهش هزینه‌های مبادله با خارج از کشور و به تبع، کاهش هزینه‌های تمام شده برای محصولات را به دنبال خواهد داشت. همچنین این موضوع زمینه تسهیل صادرات را فراهم کرده و با صادرات بیشتر کالا از کشور رونق در بازارها فراهم می‌شود.
7- یکی از مشکلاتی که همواره در سال‌های تحریم فعالان اقتصادی، تجار، بازرگانان و صنعتگران با آن درگیر بوده‌اند، بالا بودن هزینه‌های بانکی در مراودات بین‌المللی بوده است. حال در شرایط جدید به وجود آمده شاهد«کاهش هزینه‌های بانکی در معاملات و تجارت بین‌المللی» خواهیم بود که قطعا در قیمت تمام شده کالاهای تولید داخل تاثیر مثبت خواهد داشت.
8- «توسعه حمل و نقل دریایی با کشت‌‌های ایرانی» و با پرچم ایران از دیگر فرصت‌های به وجود آمده در فضای پسابرجام است که در توسعه تجارت دریایی ما با دیگر کشورها نقش بسزایی خواهد داشت.
9- یکی دیگر از موارد مورد نظر «کاهش ریسک از دست دادن سرمایه» است که در معاملات خارجی به دلیل استفاده از نظام بانکی بین‌المللی و پوشش‌های تضمینی آن خواهد بود. از این رو فرصت جدیدی پیش روی فعالان اقتصادی قرار خواهد داد.
10- یکی از موارد مهمی که نقش بسزایی در رشد و توسعه اقتصاد دارد «به کارگیری اقتصاد دانش بنیان» است که این امر از طریق فضای جدیدی در اثر تعاملات با مراکز فناوری و علمی، تحقیق و توسعه کشورهای اروپایی و امریکایی فراهم خواهد شد.
11- روند افزایشی آمار خروج تحصیلکرده‌های دانشگاهی یکی از دیگر مسائلی است که کشور در این سال‌ها با آن مواجه بود. بر این اساس امید می‌رود با فضای جدید مقدمات بازگشت سرمایه نیروهای فکری و کارآفرین کشور را که با کوله‌باری از تجربه در خارج از کشور زندگی می‌کردند، فراهم شود.
12- فضای جهانی با عدم نگرانی از تجارت با ایران و پذیرش کالاهای ایرانی به شرط قیمت و کیفیت رقابتی، یکی دیگر از فرصت‌های پیش رو است که می‌تواند موجی از امید بین تولیدکنندگان داخلی ایجاد کند تا با خیال آسوده‌تری در بازارهای جهانی برای عرضه کالاهای خود ورود پیدا کنند.
13- همچنین تلاش بر این است که در فضای پسابرجام تجارت خارجی و داخلی کشور به سمت و سوی شفافیت بیشتر و اصالت در اسناد معامله سوق داده شود.
14- از همه مهم‌تر، اختصاص منابع آزاد شده ارزی یا تسهیلات ارزی خارجی می‌تواند قدرت دولت را در اختصاص بیشتر بودجه به طرح‌های عمرانی افزایش دهد. این امر به نوبه خود موجبات تحریک بازار تقاضا برای کالا و کار را فراهم خواهد کرد.
بر این اساس به نظر می‌رسد یکی از فرصت‌های مهم در دوران پسابرجام«بازگشایی دریچه‌های جدید تجارت» است. در این مسیر طبیعتا ما می‌توانیم در همه صنایع، شانس داشته باشیم اما صنایعی که بتوانند با شرکای خارجی محصولاتی تولید کنند یا از مشارکت با برندهای بزرگ دنیا برخوردار شوند، می‌توانند از این فرصت برای توسعه بازارها استفاده کنند.
تعادل