56 سال سیاست نفتینفت، گاز و پتروشیمی 

امروز اجلاس صدوشصت‌ونهم این سازمان در حالی برگزار می‌شود که بازار نفت در وضعیت دشواری به سر می‌برد. قیمت‌های پایین نفت در دو سال گذشته اغلب کشورهای عضو این سازمان را با افت شدید درآمدهای نفتی و تبعات ناشی از آن مواجه کرده است. حتی عربستان که در دوران قیمت‌های بالای نفت مازاد بودجه‌های چندصدمیلیارددلاری را تجربه کرده بود برای اولین بار در تاریخ خود به کسری بودجه دچار شده است. وجود نفت شیل آمریکا و کانادا در بازار و افت تقاضا به دلیل پایین‌بودن رشد اقتصادی سبب شده تا مازاد عرضه عرصه را بر تولیدکنندگان اوپکی تنگ‌تر کند اما به نظر می‌رسد تحت این شرایط نیز این کشورها چندان موافق کاهش یا تثبیت تولید نفت خود نیستند زیرا تصور می‌کنند قیمت‌های پایین رقبای تولیدکننده نفت ماسه‌ای (شیل) را در میان‌مدت از بازار بیرون خواهد راند.

تاریخچه

در سال ١٩٦٠ میلادی، پنج کشور صادرکننده نفت (ونزوئلا، ایران، عربستان، عراق وکویت) در کنفرانسی در بغداد  گرد هم آمدند تا درباره بهای کاهشی قیمت نفت مذاکره کنند. پس از پنج روز مذاکره، نمایندگان این کشورها تصمیم به ایجاد یک سازمان دائمی به نام کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) (The Organization of the Petroleum Exporting Countries)  گرفتند تا کشورهای صادرکننده نفت عضو این سازمان بتوانند سیاست‌های خود را در این راستا با یکدیگر هماهنگ کنند.

12 کشور درحال‌حاضر عضو این سازمان هستند. ایران (سپتامبر ۱۹۶۰)، عراق (سپتامبر ۱۹۶۰)، عربستان سعودی (سپتامبر ۱۹۶۰)، کویت (سپتامبر ۱۹۶۰)، ونزوئلا (سپتامبر ۱۹۶۰)، قطر (دسامبر ۱۹۶۱)، لیبی (دسامبر ۱۹۶۲)، امارات متحده عربی (نوامبر ۱۹۶۷)، الجزایر (جولای ۱۹۶۹) نیجریه (جولای ۱۹۷۱)، آنگولا (سپتامبر ۲۰۰۶) و اکوادور (۲۰۰۶). همچنین گابن از سال ۱۹۷۵ تا ۱۹۹۵ و اندونزی از دسامبر ۱۹۶۲ تا ٢٠٠٩ از اعضای این سازمان بوده‌‌اند که هم‌اکنون از آن خارج شده‌اند.

دهه ٧٠ سال‌های طلایی اوپک

پس از تأسیس اوپک، کشورهای مؤسس با توجه به شرایط بازار جهانی نفت، تولید خود را تغییر می‌دادند. در آن مقطع سازمان اوپک از قدرت قیمت‌گذاری برخوردار بود و به عنوان یک انحصارگر سقف قیمت را تعیین می‌کرد و برای دسترسی قیمت موردنظر، میزان تولید تنظیم می‌شد. به‌تدریج که اعضای جدید به سازمان اوپک پیوستند هر یک با خود سهمی از تولید را وارد سازمان کردند که مبنای سهمیه‌های آنان در دوران بعد شد. از اوایل دهه ۱۹۸۰ نظام سهمیه‌بندی اوپک - که تا امروز ادامه دارد- شکل گرفت.

طی پنج دهه گذشته، نقش اوپک در تثبیت بازار متفاوت و در نوسان بوده است. در سال‌های ابتدایی تأسیس، کشورهای اوپک حدود ٤٠ درصد از تولید نفت جهان را در اختیار داشتند. در سال‌های دهه ١٩٧٠ و بروز شوک اول و دوم نفتی، سهم اوپک از کل تولید نفت جهان به بیش از ٥٠ درصد رسید که سال‌های طلایی در تاریخ اوپک محسوب می‌شود. در سال‌های دهه ١٩٨٠ با کاهش قیمت نفت و سیاست کشورهای مصرف‌کننده در راستای صرفه‌جویی، سهم اوپک به زیر ٣٠ درصد از کل تولید رسید. دلیل اصلی این امر ورود تولیدکنندگان غیراوپکی مانند روسیه، کانادا و آمریکا در راستای اقتصادی‌شدن تولید نفت از میادین غیرمتعارف بود. در سال‌های اخیر باوجود نوسانات مختلف اقتصادی و ورود نفت‌های غیرمتعارف، این رقم در سطح ٤٠ درصد ثابت باقی مانده است.

ذخایر نفت خام

براساس آمار منتشرشده ازسوی دبیرخانه اوپک، کشورهای عضو این سازمان حدود ٨١ درصد از کل ذخایر نفتی و حدود یک‌سوم از تولید نفت جهان را بر عهده دارند. بیشترین میزان ذخایر در اختیار ونزوئلا با سهم ٢٤,٩ درصد و عربستان با ٢٢.١ درصد از کل ذخایر اثبات‌شده نفت خام جهان است. ایران با دارابودن ١٣.١ درصد از کل ذخایر در مقام سوم این رتبه‌بندی قرار دارد و عراق و کویت به ترتیب با ١١.٩ و ٨.٤ درصد در مکان‌های چهارم و پنجم جای گرفته‌اند.

تولید نفت خام

دبیرخانه اوپک به صورت مستمر به بررسی تولید و صادرات کشورهای عضو این سازمان در دوره‌های ماهانه می‌پردازد. براساس آخرین گزارش این مرجع آماری، در ماه مارس سال جاری میلادی کل تولید اوپک بالغ بر ٣٢ میلیون و ٢٥١ هزار بشکه بوده است که نسبت به سال ٢٠١٤ حدود یک میلیون و ٥٠٠ هزار بشکه افزایش نشان می‌دهد. عربستان با تولید ١٠ میلیون و ١٢٠ هزار بشکه‌ای، ٣٢ درصد از کل تولید این سازمان را به خود اختصاص داده است. عراق با چهارمیلیون و ١٩٩ هزار بشکه در مقام دوم قرار دارد و ایران با سه میلیون و ٢٠٠ هزار بشکه در جایگاه سوم است. در مجموع این سه کشور بیش از ٥٥ درصد از کل تولید این سازمان را در اختیار دارند.

عراق به جای ایران

سهم تولید نفت ایران از کل تولید اوپک به طور متوسط بین ١٢ تا ١٤ درصد کل بوده است. این نسبت در سال‌های مختلف دچار نوسانات بسیاری شده که بیشترین نوسانات بعد از زمان جنگ، مربوط به چند سال اخیر بوده است. سهم ایران از کل تولید اوپک از ١٢,٩ درصد در سال ٢٠٠٨ به ٨.٨ درصد در سال ٢٠١٢ رسید که کمترین رقم از  سال‌های ١٩٨٠ و ١٩٨١ - که سهم ایران به دلیل آغاز جنگ تحمیلی به شش درصد کاهش یافت- است. این سهم در سال ٢٠١٣ به دلیل کاهش یک‌میلیون‌بشکه‌ای تولید اوپک، بهبود یافت و به ٩.٢ درصد رسید.

با افزایش تولید نفت در دولت یازدهم، سهم ایران از کل تولید اوپک افزایش یافت اما طی سال‌های قبل دولت عراق موفق شده بود بخشی از سهم ازدست‌رفته ایران را به دست آورد. براساس آمار دبیرخانه اوپک، سهم ایران از کل تولید اوپک در ماه مارس سال ٢٠١٦ میلادی حدود ١٠,٢ درصد و سهم عراق حدود ١٣ درصد بوده است.

تولید نفت ایران

جمهوری اسلامی ایران طی بیش از پنج دهه که از عمر تشکیل این سازمان می‌گذرد به طور معمول در مقام دوم اوپک از لحاظ تولید و صادرات قرار داشته است و براساس اهداف سند چشم‌انداز ٢٠ساله (١٤٠٤-١٣٨٤) نیز حفظ مقام دومی در اوپک از اولویت‌های این بخش است. متأسفانه تشدید تحریم‌ها در کنار مدیریت غیراصولی و غیرحرفه‌ای دولت‌های نهم و دهم در این بخش سبب شد تولید نفت ایران که در سال‌های دولت هشتم بر بیش از چهار میلیون و ٢٠٠ هزار بشکه رسیده بود به زیر سه میلیون بشکه برسد. بخشی از این کاهش به دلیل تشدید تحریم‌ها و بخشی به علت افت طبیعی تولید مخازن کشور صورت گرفت.

پس از حصول توافق هسته‌ای و اجرائی‌شدن برجام تولید نفت ایران به‌سرعت شدت یافت. به گزارش اداره اطلاعات انرژی دولت آمریکا (EIA)، رفع تحریم‌ها به افزایش تولید و صادرات نفت ایران منجر خواهد شده است. بنا بر گزارش این اداره، تولید نفت ایران در سال ٢٠١٥ به طور متوسط دو میلیون و ٨٠٠ هزار بشکه در روز بوده است که این رقم ٩ درصد از کل تولید سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) را شامل می‌شود.

بنا به پیش‌بینی این مرجع معتبر آماری در گزارش چشم‌انداز کوتاه‌مدت بازار انرژی (STEO)، پس از اجرائی‌شدن برجام، تولید نفت ایران به سه میلیون و صدهزار بشکه در پایان سال ٢٠١٦ و سه میلیون و ٦٠٠ هزار بشکه در روز طی سال ٢٠١٧ افزایش خواهد یافت.اداره اطلاعات انرژی در گزارش خود اشاره می‌کند بخش عمده رشد تولید نفت ایران مربوط به ظرفیت جاری تولید است که به دلیل تشدید تحریم‌ها متوقف شده بود. به گزارش این اداره، ایران تعدادی میادین نفتی جدید دارد که شرکت‌های ایرانی و چینی طی چند سال گذشته در حال توسعه این میادین بوده‌اند.

همچنین آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، ظرفیت پایدار تولید نفت ایران را سه میلیون و ٦٠٠ هزار بشکه تخمین زده است. براساس تعاریف، ظرفیت پایدار تولید میزانی از تولید است که ظرف ٩٠ روز قابل دستیابی باشد و برای مدت طولانی پایدار بماند.

ظرفیت اضافی تولید

آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در گزارش «چشم‌انداز میان‌مدت بازار نفت» خود آماری درخصوص ظرفیت مازاد تولید اوپک و پیش‌بینی آن را به عنوان یکی از شاخص‌های بخش عرضه منتشر می‌کند. شاخص مازاد تولید با سطح قیمت‌ها رابطه معکوس دارد و ازاین‌رو در بازار نماگری اثرگذار است. براساس گزارش این نهاد آماری، ظرفیت مازاد تولید سازمان اوپک از دو میلیون و ٨٠ هزار بشکه در سال ٢٠١٣ به ٢,٧ میلیون بشکه در سال ٢٠١٩ افزایش یابد. بخش عمده این افزایش ظرفیت مربوط به کشور «عراق» است که هم‌اکنون به دلایل خاص امنیتی قادر به تولید از برخی میادین خود نیست. امارات و آنگولا در مکان‌های بعدی قرار دارند.

مسئله انتخاب دبیرکل

دبیرکل، نماینده رسمی و قانونی سازمان و رئیس اجرائی دبیرخانه اوپک است و به صورت دوره‌‌ای و برای دو سال تعیین می‌شود. در حالی در اجلاس جاری اوپک بحث انتخاب دبیرکل جدید مطرح است که این موضوع همواره در این سازمان یکی از مسائل پرچالش و بحث‌برانگیز در میان اعضا بوده است. در سال‌های اولیه تأسیس سازمان، دبیرکل اوپک بر مبنای حروف الفبای نام کشورهای مؤسس معرفی شده و مشغول به کار می‌شد. اولین دبیرکل این سازمان فؤاد روحانی (١٩٦٤-١٩٦١) از ایران انتخاب شد و سپس دبیر کل از اتباع سایر اعضای مؤسس به‌ترتیب عراق، کویت، عربستان و ونزوئلا انتخاب شد. پس از اتمام دوره اول، تکرار روند چرخشی انتخاب دبیرکل مورد پذیرش قرار گرفت اما با بروز جنگ تحمیلی علیه ایران کشورهای عربی با دادن پست دبیرکلی به ایران مخالفت کردند. از سال ١٩٨٨ تاکنون نیز درباره نحوه انتخاب دبیرکل، عملا اصل شایستگی و لیاقت (طبق ماده ٢٨ اساسنامه اوپک) اعمال شده است و انتصاب دبیرکل بر اساس اصل اجماع و رأی‌گیری از اعضا انجام می‌گیرد. در مجموع در بیش از پنج دهه گذشته ایران و عربستان هرکدام تنها یک بار سمت دبیرکلی را در اختیار داشته اند. کشورهای ونزوئلا و لیبی هرکدام چهار بار، اندونزی و نیجریه هرکدام سه بار، عراق و کویت هرکدام دو بار سمت دبیرکلی در اوپک را از آن خود کرده‌اند. به جز ایران و عربستان، کشورهای امارات، الجزایر، گابن، اکوادور، قطر و نیجریه نیز هرکدام یک بار دبیرکلی اوپک را به دست آورده‌اند.

رقابت ایران و عربستان

رقابت ایران و عربستان در اوپک ناشی از موقعیت‌های ژئوپلیتیکی و سیاسی دو کشور است. هر دو کشور یک دوره سمت دبیرکلی را در اختیار داشته‌‌اند و در اوپک هم یارانی برای خود دارند. درواقع اعضای اوپک یا به ایران متمایل هستند و یا به عربستان و درنهایت تصمیمات اوپک بر اساس سنگین‌تربودن وزنه یکی از این دو رقیب گرفته می‌شود. واضح است که عربستان یکی از تولیدکنندگان مهم جهان است که ارائه سیگنال‌های قیمتی از سوی این کشور نقش مهمی در ایجاد ثبات در بازار و تعیین روند قیمت‌ها در بازار دارد. ایران هم که در شرایط کنونی برای سهم بازاری ازدست‌رفته خود تلاش می‌کند، با سیاست فریز نفتی و کاهش یا تثبیت سطح تولید موافق نیست. از طرف دیگر عربستان هم به دلیل رقابتی که در بازار با نفت ماسه‌ای (شیل) آمریکا دارد، ترجیح می‌دهد سطح قیمت‌ها بیش از این افزایش نیابد تا قیمت‌های پایین بتواند این نوع نفت را از بازار خارج کند. اگرچه این دو رقیب قدیمی در غالب موارد سیاست‌های متفاوتی دارند؛ اما به نظر می‌رسد در شرایط کنونی هر دو به این سطح از تولید و قیمت‌ها رضایت دارند و به‌همین دلیل به نظر نمی‌آید در اجلاس صدوشصت‌ونهم اوپک، نتیجه‌ای درباره کاهش یا تثبیت تولید حاصل شود. درباره دبیرکلی هم کارشناسان معتقدند در نشست جاری اوپک شانس نمایندگان اندونزی و ونزوئلا از سایر کشورها بیشتر است.

شرق