این شکل از بازرگانی متمرکز را این روزها شاید بتوان در مجموعه فروشگاههای زنجیره‌ای سراغ گرفت؛ اماکنی که هر چند در قالب با نمونه های تاریخی خود تفاوت های فاحشی دارند، اما در هدف گذاری دقیقا بر همان مبنایی استوارند که بازارچه‌های سنتی بر آن اساس شکل گرفته بوده‌اند و آن تمرکز گرایی در تجارت و ارائه خدمات به مشتریان و متقاضیان است. با این همه، فروشگاههای زنجیره‌ای در ایران، همچنان تا دستیابی به اهداف غایی و موفقیت های فراگیر راه درازی در پیش دارد.
با اینکه تجربه تاسیس اولین فروشگاههای زنجیره‌ای در جهان به قرن هجدهم در بریتانیا برمی‌گردد، اما قریب به دو قرن طول کشید تا پای فروشگاههای زنجیره‌ای به بازار ایران باز شود. سال ۱۳۲۸ خورشیدی فروشگاههای سراسری سپه در تهران پایه‌گذاری شد و چنان تجربه بدیعی بود که همچنان بسیاری از مردم، فروشگاههای زنجیره‌ای را با مفهوم فروشگاه سپه به خاطر می‌آورند. با شروع دهه هفتاد و به دنبال نابسامانی در توزیع اقلام اساسی، نیاز به تاسیس فروشگاههای زنجیره‌ای در سطح گسترده آنچنان احساس شد که شهرداری تهران در اولین گام به تاسیس فروشگاههای شهروند اقدام کرد. در این دوره در کنار فروشگاههای اتکا، سپه، امکان، اولین فروشگاه بخش خصوصی با نام پروما در مشهد راه‌اندازی شد. در سال ۱۳۸۴ برای اولین بار یک فروشگاه فرانسوی– اماراتی در ایران مجوز تاسیس گرفت و در سال ۱۳۸۸ با نام هایپراستار در غرب تهران افتتاح شد. این فروشگاه که به مدت ۲۰ سال زمین مورد نظر خود را از شهرداری تهران اجاره کرده، نخستین مورد از سرمایه گذاری بزرگ یک شرکت خارجی در بخش خدمات ایران محسوب می‌شود.در حال حاضر فروشگاههای هایپرمی، حامی، جانبو، افق کوروش، نجم خاورمیانه، خونه به خونه در کنار فروشگاههای سپه، اتکا، امکان، شهروند و هایپراستار در ایران و به شکل زنجیره‌ای فعالیت می‌کنند.
فروشگاههای پر تردید
به رغم گذشت ۷۰ سال از افتتاح اولین فروشگاه زنجیره‌ای در ایران، این شیوه از تجارت همچنان با معضلات زیادی دست به گریبان است. راه‌اندازی یک مجموعه فروشگاه زنجیره‌ای، بسیار سرمایه بر است و به زیرساخت‌های زیادی نیاز دارد؛ عواملی که در کنار نامشخص بودن وضعیت بازگشت سرمایه، فعالیت در این عرصه را با تردید مواجه می‌کند. از سوی دیگر هزینه‌های جاری این قبیل فروشگاه‌ها از جمله بهای حامل‌های انرژی و مالیات‌های دوره‌ای که حتی تا نیم میلیارد تومان در ماه برآورد می‌شود، از دیگر موانع توسعه این شیوه از تجارت در ایران عنوان می‌شود. اما گذشته از این مسائل، تولید در حجم انبوه، وجود شرایط رقابتی در بازار اقتصاد، رشد فزاینده تعداد مراکز تولیدی، صنعتی و خدماتی، افزایش درآمد سرانه و تنوع طلبی، از دیگر عوامل اثرگذار در رشد و توسعه فروشگاههای زنجیره‌ای تلقی می‌شوند. وجود تورم و تغییرات مداوم در قوانین اقتصادی - تجاری، توان برنامه ریزی بلندمدت و میان مدت را از بنگاه های اقتصادی به طور اعم و فروشگاههای زنجیره‌ای به طور اخص سلب می‌کند.
گردشگری به قصد خرید
در حالی که فروشگاههای زنجیره‌ای کشور به دنبال ایجاد تحول در شیوه خرید ایرانیان هستند، به نظر می‌رسد شهر تهران در شرف تبدیل شدن به شهر مال‌ها است؛ اتفاقی که به گفته کارشناسان اقتصادی می‌تواند این شهر را به مقصد «گردشگری خرید های مدرن» تبدیل کند. بنابر آمار اعلام شده از سوی استانداری تهران، در فروردین سال جاری قریب به یک میلیون و صد و پنجاه هزار گردشگر از مراکز خرید، پاساژها و فروشگاههای زنجیره‌ای در تهران بازدید کرده‌اند. این اتفاق حکایت از این دارد که تحولی تازه در بازار داد و ستد ایران در حال رخ دادن است؛ تحولی که می‌رود تا بازارهای سنتی را به بازارهای مدرن تبدیل کند. بنا بر اعلام مسئولان مجتمع تجاری کوروش، در نوروز امسال، بیش از نیم میلیون نفر از این مرکز بازدید کردندکه به طور میانگین روزانه ۴۰ هزار نفر را شامل می‌شود.
شاید روشن بودن افق «مال»ها بوده است که باعث شده تا بسیاری از مدیران این مجموعه ها، گسترش دامنه فعالیت هایشان حتی تا خارج از مرزهای ایران را به مورد اجرا بگذارند. خرداد سال گذشته، یکی از فروشگاههای زنجیره‌ای ایران، شعبات خارجی خود در چهار کشور روسیه، عراق، گرجستان و ارمنستان را افتتاح کرد. معاون اجرایی فروشگاههای زنجیره‌ای خونه به خونه در این رابطه عنوان کرد: یش بینی ما این است که با افتتاح ۵۰ شعبه از فروشگاههای زنجیره‌ای خونه به خونه ۲۵ درصد بازار منطقه ای را می‌توانیم پوشش دهیم.
دستور پلمب
بعد از نهایی شدن برجام، نگاه فعالان اقتصادی بین‌المللی به بازارهای ایران دوخته شد. اولین برندی که حضورش در ایران خبرساز شد و البته حواشی زیادی را هم ایجاد کرد، «فروشگاههای زنجیره‌ای مک دونالد» بود. هر چند بعدتر مشخص شد که چنین اتفاق در عمل رخ نداده است، اما خبرگزاری‌ها از پلمب «KFCهای تقلبی» در بازار نوشتند. نایب رئیس اتاق اصناف ایران در این ارتباط به تسنیم گفت:« در صورتی که فروشگاه زنجیره‌ای با نام آمریکایی در ایران افتتاح شود برای پلمب به اماکن معرفی می‌شود.» جلال الدین محمد شکریه در عین حال اظهار کرد:«فروشگاههای زنجیره‌ای بین‌المللی در صورتی می‌توانند در ایران حضور داشته باشند که ابتدا اقدام به ثبت شرکت در ایران کرده باشند و بعد به وزارت صنعت مراجعه کرده و مجوز بگیرند.»
پیوند اقتصادی در مال‌ها
دکتر عباس کاظمی در کتاب «پرسه‌زنی و زندگی روزمره ایرانی» می‌نویسد: «در دنیای امروز پاساژها و مراکز خرید به بخش جدایی‌ناپذیر از هویت شهری تبدیل شده‌اند.» به عقیده این استاد دانشگاه، فروشگاههای زنجیره‌ای و مراکز بزرگ خرید، نقطه اتصال اقتصاد جهانی است. گسترش فرهنگ خرید حالا باعث شده تا دنیای فروشگاههای زنجیره‌ای به فراسوی مرزها پیوند بخورد؛ آنچنان که فروشگاههای ایرانی به سایر کشورها راه یافته و از آن سو، پای فروشگاههای معتبر خارجی هم به ایران باز شود. نایب رئیس اتحادیه صنف فروشگاههای زنجیره‌ای سراسر کشور از مذاکره میان شرکت فروشگاههای زنجیره‌ای رفاه با چند شرکت اروپایی و آسیایی برای ایجاد شرکت و برندی مشترک در زمینه فروشگاههای زنجیره‌ای خبر داد و گفت: پیش بینی می‌شود تا پایان امسال مشارکت و قراردادهای همکاریمان را تعریف کنیم و سرمایه‌گذاری شکل بگیرد.
فرشید گل زاده ارزش صنعت خرده‌فروشی در کشور را ۷۰ میلیارد دلار بیان کرد و گفت: «کمتر از ۱۸ درصد از این حجم به صورت مدرن مدیریت می‌شود؛ این در حالی است که در کشورهای توسعه یافته، سهم فروشگاههای زنجیره‌ای بسیار بیشتر است.» سرمایه گذاری دیگر کشورها برای «مال» سازی در ایران را شاید بتوان نمونه‌ای از مدرنیزه شدن داد و ستد در کشورمان تلقی کرد؛ اتفاقی که البته پیش از این هم مورد توجه مسئولان اقتصادی ایران قرار داشته است؛ آنچنان که سال گذشته و در«دومین کنفرانس صنعت پخش ایران» قائم مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت از سرمایه گذاری کشورهای فرانسه و اتریش به منظور تاسیس فروشگاههای زنجیره‌ای در ایران خبر داد و گفت:«در صورت راه‌اندازی این فروشگاه‌ها در کشور، برای رقابت با آنها نیازمند توزیع و خدمات‌رسانی به شکل رقابتی‌تر و شفاف‌تر هستیم.» مجتبی خسرو تاج با اشاره به مزایا و الزامات ایجاد فروشگاههای زنجیره‌ای اظهار کرد:«فروشگاههای زنجیره‌ای با اصلاح سیستم توزیع می‌توانند در کاهش هزینه‌ها نقش موثری برعهده داشته باشند.»
آرمان