نتایج یک بررسی که توسط کانون بانک‌های خصوصی کشور منتشر شده و تنها بانک‌هایی که از ابتدای تاسیس آنها خصوصی بوده‌اند و بانک‌های تازه خصوصی شده شامل صادرات، ملت، تجارت و رفاه را شامل نمی‌شود، نشان می‌دهد که بانک پارسیان با 16درصد سهم از بازار بانک‌های خصوصی، بزرگ‌ترین بانک خصوصی کشور بوده است.
این گزارش که به بررسی عملکرد و سهم بازار 16بانک خصوصی شامل بانک‌های پارسیان، پاسارگاد، آینده، اقتصاد نوین، شهر، سامان، انصار، دی، سینا، سرمایه، کارآفرین، گردشگری، ایران زمین، حکمت ایرانیان، خاورمیانه و موسسه توسعه پرداخته، نشان می‌دهد که بعد از بانک پارسیان، دو بانک پاسارگاد با 14درصد و آینده با 14درصد از سهم بازار در رتبه دوم و سوم بانک‌های خصوصی قرار دارند. همچنین اقتصاد نوین به عنوان نخستین بانک‌های خصوصی در سال‌های بعد از انقلاب با سهم 10درصدی در رتبه چهارم سهم از بازار بانک‌های خصوصی کشور قرار دارد کارشناسان بانکی معتقدند که بانک‌های خصوصی در 15سال گذشته توانسته‌اند سهم خود را از زیر یک درصد کل تسهیلات و سپرده‌های بانکی به 32درصد افزایش دهند درحال حاضر با وجود آنکه بانک‌های خصوصی حدود 7درصد تعداد شعب و پرسنل نظام بانکی را دارند اما حدود یک سوم کل عملیات جذب سپرده، پرداخت تسهیلات و ارائه خدمات بانکی را به خود اختصاص داده‌اند و بهره‌وری آنها از نظر پرسنل و شعب بالاتر از بانک‌های دولتی و خصوصی شده است.
در 15سال اخیر به تدریج سهم بانک‌های دولتی ازجمله بانک‌های ملی، سپه، کشاورزی، صنعت و معدن و مسکن از کل بازار پولی و بانکی کشور به حدود 33درصد، سهم بانک‌های سابقا دولتی که خصوصی شده‌اند شامل صادرات، ملت، تجارت و رفاه نیز به حدود 35درصد و سهم بانک‌های خصوصی از بازار پولی و بانکی کشور نیز به حدود 32درصد رسیده و بر این اساس سهم بانک‌های دولتی، خصوصی شده و خصوصی تقریبا به هم نزدیک شده و به نوعی تعادل و هم‌وزنی نانوشته نزدیک شده است. بانک‌های پارسیان، اقتصاد نوین، پاسارگاد و آینده به خاطر توان مالی بالا، تعداد شعب قابل توجه، پرسنل متخصص و حرفه‌یی همراه با آموزش مستمر، حضور در بازار‌های بین‌المللی و ارائه خدمات متنوع بانکی در جذب مشتریان بانک‌ها، سرمایه‌گذاران، فعالان اقتصادی، بازاریان و اقشار مختلف جامعه موفق بوده و از ابتدا با سرویس‌دهی متفاوت و با کیفیت خدمات مطلوب خود، جایگاه موثری بین بانک‌های کشور داشته‌اند. همچنین سرمایه قابل توجه این بانک‌ها در جذب مشتری و حضور موثر در بازار بانکی و پولی کشور نقش داشته است.
بانک پارسیان به تازگی موافقت بانک مرکزی برای افزایش سرمایه این بانک به 5 هزار میلیارد تومان را دریافت کرده، بانک پاسارگاد نیز از ابتدا به خاطر سرمایه قابل توجه خود نمره مناسبی را از سوی نهادهای بین‌المللی دریافت کرده است.
بانک اقتصاد نوین و بانک پارسیان از نخستین بانک‌های خصوصی کشور بودند که در ابتدای دهه 1380 و بعد از اعلام سیاست حمایت از بانک‌های خصوصی در کشور توانسته‌اند خدماتی متفاوت از بانک‌های تجاری و دولتی را ارائه دهند و مورد توجه مشتریان و فعالان اقتصادی کشور قرار گرفتند. این بانک‌ها در طول این سال‌ها با ارائه خدمات متنوع و متفاوت و با کیفیت نسبی بهتر همچنان مشتریان وفادار خود را حفظ کرده‌اند.
بانک تازه وارد شهر
همچنین در رتبه پنجم، بانک شهر به عنوان بانکی تازه وارد که در سال‌های اخیر به افزایش تعداد شعب و تبلیغات پرداخته و کیوسک‌های مختلفی را در سطح شهرها ایجاد کرده با 9درصد نشان داده که با رشد شتابانی در گرفتن سهم از بازار حرکت می‌کند.
بانک سامان با 6 درصد و بانک انصار با 6 درصد به ترتیب در رتبه‌های ششم و هفتم بانک‌های خصوصی از نظر سهم از بازار بوده‌اند. کارشناسان معتقدند که با توجه به افزایش تعداد شعب بانک‌های شهر و انصار می‌توان انتظار داشت که در آینده سهم این دو بانک از بازار بانک‌های خصوصی افزایش یابد. از سوی دیگر بانک دی با 5 درصد، بانک سینا با 4درصد، بانک سرمایه با 4درصد رتبه‌های هشتم تا دهم بانک‌های خصوصی را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین بانک کارآفرین با 3درصد، بانک گردشگری با 3درصد و بانک ایران زمین با 3درصد در رتبه‌های 11 تا 13 قرار داشته‌اند. بانک حکمت ایرانیان، بانک خاورمیانه و موسسه توسعه نیز هر یک با یک درصد سهم از بازار در رتبه‌های 14 تا 16 بانک‌های خصوصی قرار داشته‌اند.
جدول زیر رتبه، سهم از بازار به درصد و سهم تجمعی بانک‌های خصوصی به اضافه بانک‌های بالای جدول را نشان می‌دهد. دو بانک اول حدود 30درصد، سه بانک اول 44درصد، 4 بانک اول 54 درصد و بیش از نیمی از سهم بازار بانک‌های خصوصی را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین 6 بانک اول حدود 70درصد سهم از بازار را به خود اختصاص داده‌اند و نشان می‌دهد که 6 بانک اول یعنی پارسیان، پاسارگاد، آینده، اقتصاد نوین و شهر بیشترین حجم سپرده‌ها و تسهیلات و ارائه خدمات را به خود اختصاص داده‌اند و با حجم قابل توجه گردش مالی مواجه هستند. بانک‌های سرمایه، کارآفرین، گردشگری، ایران زمین، حکمت ایرانیان، خاورمیانه و موسسه توسعه هر یک سهمی کمتر از 5 درصد بازار بانک‌های خصوصی را به خود اختصاص داده‌اند.
افزایش سهم خصوصی‌ها از شبکه بانکی
بانک‌های خصوصی پس از انقلاب، نخستین‌بار از سال 1380 و با مجوز برنامه سوم توسعه به سه بانک خصوصی برای فعالیت، شروع به‌کار کردند. بعدها هم تعداد این بانک‌ها افزایش پیدا کرد و هم با افزایش عملیات مالی این بانک‌ها، به تدریج سهم بیشتری از بازار سپرده‌ها و تسهیلات بانکی نصیب آنها شد. از سال 1380 به بعد با ورود بانک‌های خصوصی به بازار پول، تغییرات قابل‌توجهی در سهم بانک‌ها از حجم سپرده‌ها و تسهیلات خدمات بانکی رخ داد و ضمن متنوع شدن خدمات بانکی، بورسی، ارزی، روابط بانکی بین‌المللی و... در جلب رضایت مشتریان و توجه به سلیقه‌های مختلف مردم و فعالان اقتصادی توجه شده است.
سهم 31.5 درصدی بانک‌های خصوصی از سپرده‌ها
مقایسه وضعیت بانک‌های خصوصی در سال 1387 نسبت به سال 1380 نشان می‌دهد سهم این گروه از بانک‌ها در بازار سپرده‌های غیردولتی ایران، از کمتر از 1درصد به نزدیک 24درصد رسید و بانک‌های دولتی نیز به‌طور متقابل سهم خود را از بازار سپرده‌ها از دست دادند و میزان سپرده‌های آنان از 99درصد به 76درصد کاهش یافت. در این دوره 7ساله سهم بانک‌های دولتی تجاری از کل سپرده‌ها، از 87درصد به 64درصد کاهش یافت و سهم بانک‌های تخصصی دولتی از کل بازار سپرده، به 12.1درصد رسید. در سال 1388 و با غیردولتی کردن برخی از بانک‌های دولتی، نزدیک به 39.7درصد از سپرده‌های کل شبکه بانکی به بانک‌های تازه خصوصی شده شامل بانک‌های صادرات، ملت، تجارت و... تعلق گرفت. اما به تدریج با رشد فعالیت بانک‌های خصوصی در کشور، سهم بانک‌های تازه خصوصی شده به کمتر از 36درصد در سال 92 کاهش یافت. در دوره سال‌های 92 - 1388 نیز سهم بانک‌های تجاری دولتی از سپرده‌ها از 24.8درصد به 21.7درصد تنزل یافت و سهم بانک‌های تخصصی دولتی نیز از 12.8 به 11درصد تنزل پیدا کرد در نتیجه سهم بانک های دولتی روی هم به 32 درصد سپرده ها رسید. سهم بانک‌های خصوصی از سپرده‌های کل شبکه بانکی از 22.7درصد به 31.5درصد افزایش یافته است.
سهم بانک‌های خصوصی از تسهیلات
سهم بانک‌های خصوصی نیز از تسهیلات کل شبکه بانکی نیز طی هفت سال اول از نیم‌درصد، به حدود 20درصد رسید و سهم بانک‌های دولتی از کل تسهیلات شبکه بانکی از 99.5درصد به 80درصد کاهش یافت. در ابتدای این دوره 73درصد از تسهیلات کل بانک‌ها متعلق به بانک‌های تجاری دولتی و نزدیک به 26.6درصد آن متعلق به بانک‌های تخصصی دولتی بود. اما پس از هفت سال، سهم بانک‌های تجاری دولتی به 61، سهم بانک‌های تخصصی به 19درصد و سهم بانک‌های خصوصی به 20درصد تغییر کرد. سهم بانک‌های تازه خصوصی شده از تسهیلات نیز از 34.5درصد درسال 88 به 30درصد در سال 92تنزل یافت.
در سال 92 بیش از 13درصد عملیات بخش ارزی کل بانک‌های کشور نیز در اختیار بانک‌های خصوصی قرار داشته است. سهم بانک‌های دولتی از 43هزار میلیون دلار در سال 1384 به 39.5هزار میلیون دلار در سال 1389 کاهش یافت و در مقابل سهم بانک‌های خصوصی از 1734میلیون دلار به میزان 5245میلیون دلار افزایش یافت. همچنین سهم بانک‌های خصوصی از صدور ضمانتنامه‌های ارزی در نظام بانکی کشور از 2درصد در سال 1384 به 10درصد در سال 1386 افزایش یافته است.
بهره‌وری بالاتر در بانک‌های خصوصی
نتایج یک پژوهش از داده‌های صورت‌های مالی حسابرسی شده 17بانک ملی، ملت، مسکن، کشاورزی، تجارت، صادرات، اقتصاد نوین، رفاه کارگران، پارسیان، پاسارگاد، سامان، سپه، سرمایه، سینا، صنعت و معدن، کارآفرین و پست بانک که توسط بانک مرکزی ایران در دوره 91-1387 منتشر شده، نشان می‌دهد که ضریب سودآوری بانک‌های خصوصی بیش از بانک‌های دولتی است و یکی از این عوامل مدیریت جامع هزینه‌ها در بانک‌های خصوصی نسبت به دولتی است. از این رو پیگیری آزادسازی اقتصادی در نظام بانکی و پیگیری خصوصی‌سازی رقابت‌محور باید در اولویت قرار گیرد تا موفقیت هرچه بیشتر نظام بانکی و درنتیجه اقتصاد کشور را تضمین کند.
7 درصد شعب و پرسنل
آمار سال‌های 89 تا 92 نشان می‌دهد با وجود 18هزار شعبه بانکی که در کشور راه‌اندازی شده است، حدود 1230شعبه متعلق به بانک‌های خصوصی بوده که حدود 7درصد از شعب فعال در کشور را نشان می‌دهد؛ به عبارت دیگر با وجود سهم 30درصدی بانک‌های خصوصی از تسهیلات و سپرده‌های بانکی، سهم آنها از نظر تعداد شعب حدود 7درصد بوده و نشان‌دهنده بهره‌وری بالای هر شعبه بانک خصوصی نسبت به بانک‌های دولتی است. همچنین از مجموع حدود 200هزار نفر پرسنل نظام بانکی کشور حدود 14600نفر را کارکنان بانک‌های خصوصی تشکیل می‌دهند که حدود 7درصد از پرسنل شاغل در نظام بانکی کشور هستند.
تاریخچه فعالیت بانک‌های خصوصی
تا پیش از اجرای «قانون ملی شدن بانک‌ها» شبکه بانکی کشور از 36بانک شامل 7بانک تخصصی، 26بانک تجاری و سه بانک منطقه‌یی تشکیل شده بود. در این میان به استثنای «بانک‌روس و ایران» که با سرمایه 100درصد خارجی در ایران فعالیت داشت، سایر بانک‌های کشور به لحاظ منشأ تامین سرمایه به سه گروه بانک‌های دولتی، شامل 8بانک، بانک‌های خصوصی، شامل 14بانک و بانک‌های مختلط، شامل 13بانک طبقه‌بندی شده بودند، اما پس از اجرای این قانون در سال 1358 و با تصویب «لایحه قانونی اداره بانک‌ها»، بانک‌های کشور در هم ادغام شدند و در قالب سه بانک تخصصی، شامل بانک‌های «مسکن»، «صنعت و معدن» و «کشاورزی» و 6بانک تجاری شامل بانک‌های «ملی»، «سپه»، «ملت»، «صادرات»، «تجارت» و «رفاه کارگران» به فعالیت خود ادامه دادند.
پس از تصویب قانون اساسی کشور نیز، فعالیت‌های بانکداری در صدر فعالیت‌های موضوع اصل 44 این قانون قرار گرفت و ارائه خدمات بانکی، تنها برای دولت مجاز دانسته شد. بر همین اساس، نیز مالکیت بانک‌های کشور، همانند سایر فعالیت‌های صدر اصل 44 قانون اساسی به دولت واگذار شدند. «مقررات ناظر بر تاسیس و شیوه فعالیت موسسه‌های اعتباری غیربانکی» در سال 1373 به تصویب شورای پول و اعتبار رسید و نخستین موسسه اعتباری کشور در سال 1376 و تحت عنوان «موسسه اعتباری توسعه ساختمان» تاسیس شد که بعدا به «موسسه اعتباری توسعه» تغییر نام داد.
تا پیش از اجرای قانون برنامه سوم توسعه، تمامی بانک‌های کشور دولتی بودند. اما براساس ماده 98 قانون برنامه سوم توسعه، امکان حضور بانک‌های غیردولتی در بازار پول کشور فراهم شد. بر این اساس در سال 1380 مجوز تاسیس سه بانک خصوصی پارسیان، اقتصادنوین و کارآفرین به عنوان نخستین بانک‌های خصوصی در سال‌های بعد از انقلاب صادر شد.
بررسی‌های انجام شده در بانک مرکزی بیانگر این است که تحولات صورت گرفته در نظام بانکی به تدریج سهم بخش خصوصی در شبکه بانکی کشور را افزایش داده و به نوبه خود سهم قابل‌توجهی در ارتقای کیفی و کمی خدمات بانکی داشته است. تغییر ترکیب مالکیت بانک‌ها و افزایش سهم بخش غیردولتی از شبکه بانکی کشور، باعث تغییراتی در مدیریت بانکی کشور شد. طبق این بررسی‌ها به دنبال تغییرات رخ داده در شبکه بانکی، خدمات نوین و پیش‌رونده در عرصه خدمات بانکی به دنبال دستیابی به تکنولوژی نوین بانکداری از قبیل خدمات بانکداری الکترونیک و با شرایط رقابتی ایجاد شده در بازار بانکی، دسترسی به خدمات بانکی را تسهیل و از این بابت نقش معنی‌داری در توسعه مالی کشور ایفا کرد.
در فروردین سال 79 آیین‌نامه تاسیس بانک‌های خصوصی در مجلس تصویب شد و در سال 80 نخستین بانک خصوصی با پایه عملیات پولی و بانکی، موفق به کسب مجوز فعالیت از بانک مرکزی شد. بانک‌های تازه خصوصی شده شامل بانک‌های صادرات، ملت، تجارت و رفاه در پایان سال 1388، با 18هزار شعبه فعال و حدود 200هزار نفر نیروی انسانی متخصص، خدمات پولی و مالی خود را در داخل و خارج از کشور به مشتریان ارائه کرده‌اند. سهم بانک‌های خصوصی از کیک پولی و مالی کشور در سال 1381 و شروع فعالیت عملیاتی بانک‌های خصوصی 1.6درصد و در سال 1384 حدود 12درصد بوده است، این میزان تا سال 92 به 22.5درصد رسید.
تعادل