محمد سجاد سیاهکارزاده از مدیران شرکت سپرده گذاری مرکزی و تسویه وجوه در یادداشتی، راه‌های ورود سرمایه گذاران خارجی به بازار سرمایه بدون وابستگی تام به نهادهای متولی حساب را تشریح کرد.
وی در این یادداشت می نویسد؛ با اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، افزایش میزان سرمایه‌گذاری خارجی در تمام عرصه‌ها مورد انتظار است. این گونه انتظارات در رابطه با سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه (FPI) نیز متصور است. اگرچه در دوران پسابرجام میزان سرمایه‌گذاری خارجی و تعداد سرمایه‌گذاران علاقه‌مند به بازار نوظهور (Emerging Market) ایران توسعه یافته است، اما همواره از موانعی سخن به میان می‌آید که مانع گسترش هر چه بیشتر سرمایه‌گذاری خارجی در بازار سرمایه است.
سخن از این موانع در حالی مطرح می‌شود که سرمایه‌گذاران خارجی بر خلاف تصور برخی افراد از راه‌های متنوعی می‌توانند وارد بازار سرمایه شوند و ورود آنها در این بازار معطوف فعالیت نهادهای متولی حساب (Global Custodian) نیست.
یکی از این موانع فعالیت نکردن نهادهای متولی حساب جهانی (Global Custodian) در بازار سرمایه ایران است، اما به طور کلی از 6 مسیر امکان سرمایه‌گذاری خارجی در بازارهای سرمایه وجود دارد که در ادامه به طور مختصر به آنها پرداخته می‌شود:
1- سرمایه‌گذاری از طریق دسترسی مستقیم به بازار سرمایه (Direct Access)؛ به معنی حضور سرمایه‌گذار خارجی به طور مستقیم در بازار سرمایه کشور هدف و سرمایه‌گذاری مانند سایر سرمایه‌گذاران محلی.
2- سرمایه‌گذاری از طریق دسترسی به نمایندگان محلی (Local Agent)؛ بر این اساس سرمایه‌گذاران خارجی از طریق نهادهای مالی کشور مقصد سرمایه‌گذاری مانند شرکت‌های سبدگردان یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری اقدام به سرمایه‌گذاری در زمینه‌های مورد علاقه خود در بازار سرمایه مقصد می‌کنند.
3- سرمایه‌گذاری از طریق نهادهای متولی حساب جهانی (Global Custodian)؛ در این روش سرمایه‌گذاران خارجی با مراجعه به شعب نهاد متولی حساب جهانی در کشور خود اقدام به سرمایه‌گذاری نموده و مدیریت وجوه خود را برای سرمایه‌گذاری مورد نظرشان در اختیار نهاد مزبور قرار می‌دهند. نهاد متولی حساب جهانی از طریق شعب خود در کشور هدف اقدام به سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاران خارجی می‌نماید و به نیابت از آنها مدیریت دارایی و سایر امور مربوط به سرمایه‌گذاری ایشان را بر عهده می‌گیرد.
4- سرمایه‌گذاری به واسطه عضویت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی نزد شرکت‌های سپرده‌گذاری مرکزی بین‌المللی (ICSD) ؛ چنانچه شرکت‌های سپرده‌گذاری مرکزی محلی مبدأ و مقصد سرمایه‌گذاری تحت یک نهاد سپرده‌گذاری مرکزی بین‌المللی فعالیت کنند، آنگاه با سرمایه‌گذاری وجوه مورد نظر در کشور مقصد سرمایه‌گذاری، امکان تسویه معاملات و سایر شئون سرمایه‌گذاری در مبدأ سرمایه‌گذاری ممکن خواهد بود. شرکت‌های سپرده‌گذاری مرکزی بین‌المللی مانند یوروکلیر و کلیر استریم عمدتاً در اروپا مستقر هستند.
5- سرمایه‌گذاری به واسطه اتصال سپرده‌گذاری‌های مرکزی (CSDs Linkage) ؛ در این مدل نیز چنانچه شرکت‌های سپرده‌گذاری مرکزی محلی مبدأ و مقصد به صورت دو یا چندجانبه به هم متصل باشند، امکان سرمایه‌گذاری مشترک و تسویه معاملات مزبور از طریق تعاملات طرفینی ممکن خواهد بود.
6- سرمایه‌گذاری غیرمستقیم از طریق گواهی سپرده اوراق بهادار (Depository Receipt) یا پذیرش دوگانه (Dual listing)؛ بر این اساس سرمایه‌گذاران خارجی در بازار سرمایه کشور خود سهام و اوراق بهادار کشور مقصد سرمایه‌گذاری را از طریق گواهی سپرده یا پذیرش دوگانه و متقاطع خریداری می‌نماید. این گونه تعامل میان بازارهای سرمایه مستلزم اتصال بورس‌ها و شرکت‌های سپرده‌گذاری هر دو کشور است.
بر این اساس، همانطور که مشخص است تنها یکی از مسیرهای سرمایه‌گذاری خارجی در سایر کشورها اقدام از طریق نهادهای متولی حساب جهانی است، اگرچه این مسیر مورد استفاده بسیاری از سرمایه‌گذاران قرار می‌گیرد، لکن آنچه در این میان اهمیت بیشتری دارد، در کنار فعال‌سازی سایر مسیرهای سرمایه‌گذاری خارجی، ارائه خدمات مورد نظری است که در قالب متولی‌گری حساب یا کاستودی ارائه می‌شود. این خدمات شامل خدمات مدیریت دارایی‌ها، امانت‌پذیری (Safe keeping) اوراق بهادار، تسویه معاملات، گزارش‌دهی به سرمایه‌گذاران و سایر ذینفعان، خدمات بانکی و بین‌المللی، اقدامات شرکتی، مدیریت امور مالیاتی و غیره است.
در حال حاضر در بازار سرمایه ایران برخی از خدماتی که نهادهای متولی حساب ارائه می کنند توسط برخی نهادهای مالی ارائه می‌شود. به عنوان مثال خدمات امانت‌پذیری اوراق بهادار، تسویه معاملات، گزارش‌دهی، اقدامات شرکتی و برخی از امور مالیاتی سرمایه‌گذاران رأساً توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی و تسویه وجوه به انجام می‌رسد. بنابراین در کنار لزوم فراهم آوردن زمینه فعالیت نهادهای متولی حساب در بازار سرمایه ایران، می‌توان به جای تمرکز بر یک راه‌حل خاص، به روش‌های دیگری نیز که می‌تواند نیازهای سرمایه‌گذاران را مرتفع سازد، اندیشید.
بر این اساس و متناسب با نیازهایی که از سوی سرمایه‌گذاران خارجی و در تعامل با ایشان مطرح می‌شود، پیگیری هموارسازی مسیرهای سرمایه‌گذاری خارجی مورد اشاره و حتی راهکارهایی موقت و اعتمادساز در جهت تأمین خواست سرمایه‌گذاران خارجی با هدف زمینه‌سازی مناسب برای توسعه سرمایه‌گذاری خارجی از سوی ارکان بازار سرمایه در جریان است.
به طور حتم تطبیق کامل فضای سازوکارهای عملیاتی و اجرایی بازار سرمایه ایران (که بعضاً بومی و متناسب با شرایط و نیازمندی‌های داخلی طراحی شده است) با مناسبات و رویه‌های بین‌المللی مستلزم اعمال تغییر در بخش‌های زیرساختی و مقرراتی گوناگون است که این امر نیز خود پیش‌بینی لازم در مورد اثرات تغییرات را می‌طلبد.
خبرگزاری فارس