تجربه کشورهایی مانند کانادا، شمال اروپا و برخی کشورهای شرق آسیا در رشد پس‌اندازهای ملی و خانوارها از طریق حساب‌های مختلف می‌تواند برای اقتصاد ایران مورد استفاده قرار گیرد. از این رو آیت تجلی، صاحبنظر ایرانی مقیم کانادا، درس‌هایی از نظام مالی و پولی کانادا را در مورد نقش دولت و نظام مالیاتی در بازار پول و سرمایه و بهبود ثروت جامعه مطرح کرده که می‌تواند در اقتصاد ایران و بازار پول و سرمایه مورد توجه قرار گیرد.
در این مقاله چهار مورد از برنامه‌های نظام مالی و پولی کانادا جهت تقویت بازار سرمایه، افزایش پس‌انداز ملی و بالا بردن سطح استاندارد زندگی مورد توجه قرار گرفته که با عنوان حساب‌های پس‌انداز معاف از مالیات TFSA، برنامه پس‌انداز بازنشستگی ثبت شده (RRSP)، برنامه تعویق مالیاتی از طریق مشارکت در سود(DPSP) و برنامه پس‌انداز تحصیلی ثبت شده (RESP) است.
مردم برای کارآمد کردن مالیات‌ها‌ی پرداختی خود سالانه مبالغ قابل توجهی را پس‌انداز می‌کنند تا در زمان بازنشستگی علاوه بر حقوق و مزایای بازنشستگی از محل RRSP و DPSP و TFSA منابع مالی خوبی را کسب کنند و دوران بازنشستگی را بدون دغدغه‌های مالی بگذرانند. وجود چنین حساب‌هایی مردم را با بازار سرمایه کشور کاملا آشنا کرده و به همین دلیل انگیزه برای خرید ملک و مستغلات، طلا و ارز به عنوان سرمایه‌گذاری بسیار کاهش می‌یابد مگر در زمان بحران‌های اقتصادی.
سرمایه‌گذاران نیز از طریق رشد این سپرده‌های بانکی منتفع می‌شوند زیرا دسترسی بانک‌ها به سپرده‌های بانکی را افزایش داده و عرضه پول توسط مردم به بانک‌ها افزایش خواهد یافت. در نتیجه تسهیلات با نرخ بهره و هزینه کمتری جذب بانک‌ها می‌شود و سرمایه‌گذاران به منابع مالی ارزان قیمت دسترسی آسان خواهند داشت. بر این اساس نظام بانکی و مالی ایران می‌تواند ضمن ایجاد چنین حساب‌هایی هم آینده بازنشستگان، تحصیل فرزندان و رفاه خانوارها را بهتر کند و هم منابع بیشتری را در اختیار بانک‌ها و تولید و سرمایه‌گذاری قرار دهد و تنگنای مالی بانک‌ها را کاهش دهد.
حساب‌های پس‌انداز معاف از مالیات (TFSA)
حساب‌های پس‌انداز معاف از مالیات یکی از ابزارهای تشویقی برای سرمایه‌گذاری بدون پرداخت مالیات بر عایدات حاصله است. سایر حساب‌های ثبت شده ابزارهای تعویق مالیاتی هستند حال آنکه TFSA حسابی معاف از مالیات است. در حساب‌های RRSP و DPSP فرد مالیات بر درآمدهای حاصله را در زمان برداشت از حساب پرداخت می‌کند حال آنکه در این حساب فرد هنگام برداشت از حساب مالیاتی نخواهد پرداخت و عواید حاصله از این حساب هر میزان که باشد، معاف از مالیات است.
واجدان شرایط این حساب کلیه افراد بالای 18سال مقیم یا شهروند هستند که می‌توانند مبلغ 10هزار دلار در سال در حسابی سرمایه‌گذاری کنند. هرگونه درآمد از محل این حساب معاف از مالیات است در صورتی‌که افراد از این حساب برداشت کنند مجددا می‌توانند به میزان برداشت از این حساب به آن حساب واریز کنند.
در صورتی که فردی یک سال به این حساب واریزی نداشته باشد، ظرفیت مربوطه به سال‌های بعد منتقل می‌شود و می‌تواند در سال‌های بعد مبلغ بیشتری سرمایه‌گذاری کند.
موارد مجاز برای سرمایه‌گذاری در این حساب عبارتند از: حساب سپرده نزد مؤسسات مالی، اوراق قرضه پس‌انداز، اوراق قرضه شرکتی، اوراق خزانه، گواهی سپرده سرمایه‌گذاری تضمین شده و سپرده‌های مدت‌دار، اوراق قرضه دولت فدرال یا محلی یا شرکت‌های دولتی، اوراق قرضه سایر دولت‌های خارجی به شرطی که دارای رتبه‌بندی «درجه سرمایه‌گذاری» توسط شرکت‌های رتبه‌بندی باشد، اوراق قرضه رهنی، اوراق قرضه مؤسسات خارجی با درجه سرمایه‌گذاری، اوراق سهام درج شده در بازار سهام، صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک، سهام درج شده در برخی از بازارهای سهام دنیا، سهام بانک‌های تعاونی، سهام برخی از شرکت‌های تجاری کوچک، شمش طلا و نقره، انواع اوراق اختیار معامله در بازار سهام، بیمه‌های مقرری سالیانه با طول دوره کمتر از 15سال.
برنامه پس‌انداز بازنشستگی ثبت شده
یکی از ابزارهای مالیاتی تشویق سرمایه‌گذاری شامل برنامه پس‌انداز بازنشستگی ثبت شدهRRSP شامل یک حساب ثبت شده نزد CRA است که شهروندان می‌توانند بخشی از درآمد خود را در این حساب واریز کنند. این بخش از درآمد که به حساب RRSP واریز می‌شود از مجموع درآمدهای قابل مالیات فرد کسر می‌شود همچنین درآمدهای حاصله از این حساب تا قبل از زمان برداشت مشمول هیچگونه مالیاتی نمی‌شود. به این ترتیب فرد از یک سو بخشی از درآمد خود را بدون پرداخت مالیات وارد یک حساب سرمایه‌گذاری برای دوران بازنشستگی کرده و مالیات این قسمت از درآمد را در زمان بازنشستگی که احتمالا نرخ نهایی مالیات فرد کمتر است، پرداخت خواهد کرد.
از سوی دیگر با واریز بخشی از درآمد به این حساب امکان دارد که درآمد فرد به طبقه مالیاتی پایین‌تر منتقل و نرخ نهایی مالیات وی کمتر شود. مهم‌تر از همه آنکه درآمدهای حاصله از این حساب تا قبل از برداشت مشمول مالیات نمی‌شود بنابراین نرخ رشد ثروت در این حساب بسیار بالاتر از سایر حساب‌های سرمایه‌گذاری است که درآمدهای حاصله مشمول مالیات می‌شود.
صاحب حساب RRSP می‌تواند در هر زمان از این حساب برداشت کند. لیکن در زمان برداشت باید مالیات آن را بپردازد. مبلغ برداشتی در هر سال به درآمد همان سال اضافه می‌شود و با نرخ نهایی مالیات آن سال مشمول مالیات می‌شود.
بنابراین افراد در زمانی‌که درآمدهای بالا دارند در این حساب بیشتر واریز می‌کنند و می‌توانند در زمانی که درآمد کمتری دارند از آن برداشت کنند. در این صورت نرخ موثر مالیات آنها کاهش می‌یابد.
از سوی دیگر هر درآمدی که به سرمایه‌گذاری‌های RRSP تعلق گیرد تا قبل از برداشت از حساب مشمول مالیات نخواهد شد. حداکثر میزانی که هر فرد می‌تواند در سال به حساب RRSP واریز کند معادل 18درصد درآمد سال گذشته است. موارد مجاز برای سرمایه‌گذاری در حساب RRSP مانند حساب قبلی است.
هر فرد می‌تواند یک حساب RRSP نزد بانک‌ها، موسسات مالی و کارگزاران بازار سهام افتتاح کند. با تشویق افراد به سرمایه‌گذاری در RRSP علاوه بر تامین آینده افراد در زمان بازنشستگی، بازار سرمایه نیز توسعه و منابع قابل دسترس برای سرمایه‌گذاران افزایش می‌یابد. این خود یکی از دلایل پایین بودن نرخ بهره است، چرا که حجم عرضه سرمایه‌گذاری بالاست. موارد مجاز در این حساب مانند مورد قبلی است.
تعویق مالیاتی از طریق مشارکت در سود (DPSP)
این برنامه یک حساب ثبت شده است که بر اساس آن کارفرمایان می‌توانند بخشی از سود خود را به نفع آینده برخی کارکنان خود (همانند مدیران ارشد) کنار بگذارند و در بازار سرمایه کشور سرمایه‌گذاری کنند. مبالغ واریزی به این حساب از درآمد قابل مالیات کسر و سود حاصله نیز مشمول مالیات نخواهد شد مگر هنگام برداشت از حساب.
میزان واریزی به این حساب توسط کارفرما تا حداکثر 18درصد درآمد سال گذشته یک کارمند است. لازم به ذکر است که میزان واریزی کارفرما به این حساب از محل حساب RRSP فرد کسر خواهد شد. به عبارت دیگر مجموع مشارکت در RRSP و DPSP نباید بیش از 18درصد درآمد سال گذشته یک فرد باشد. موارد مجاز سرمایه‌گذاری در این حساب همانند RRSP است.
برنامه پس‌انداز تحصیلی ثبت شده (RESP)
RESP یکی از ابزارهای بسیار جذاب برای والدین، پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها و سایر افراد جهت تامین مالی تحصیلات دانشگاهی یک کودک است. کارکرد این حساب به این گونه‌یی است که مشترک (بازکننده حساب)، می‌تواند مبالغی را به‌صورت ادواری (هفتگی، ماهانه، سالانه یا غیرمنظم) به حساب RESP برای ذی‌نفع یا ذی‌نفع‌های زیر 18 سال واریز کند. سقف مشارکت برای هر ذی‌نفع حداکثر 50 هزار دلار است. سپس دولت فدرال مبلغ 20درصد به 2500دلار اول در سال می‌افزاید. به عبارت دیگر در صورت مشارکت حداقل 2500دلار توسط صاحب حساب برای یک ذی‌نفع، دولت مبلغ 500دلار به آن حساب واریز خواهد کرد. در صورتی که درآمد خانوار از یک سطح مبلغ کمتر باشد، دولت هر سال به جای 20درصد می‌افزاید. برای درآمدهای مابین دو سطح درآمدی که هر سال توسط CRA اعلام می‌شود، میزان مشارکت دولت 30درصد خواهد بود.
در مجموع دولت حداکثر 7200دلار به حساب هر ذی‌نفع پرداخت خواهد کرد. همچنین به منظور ترغیب خانوارها به افتتاح RESP، دولت مبلغ 500 دلار به حساب کودکانی که بعد از ژانویه 2004 برای آنها حساب باز شده است، واریز می‌کند. همچنین سالانه 100دلار حداکثر به مدت 15سال نیز از محل دیگری به حساب واریز خواهد کرد، مجموعا 2000 دلار. مبالغ واریزی به حساب RESP توسط صاحب حساب از درآمدهای بعد از مالیات است اما هر گونه منافع حاصله از سرمایه‌گذاری وجوه RESP مشمول مالیات نخواهد شد تا زمان برداشت توسط ذی‌نفع. هنگام برداشت از حساب RESP توسط ذی‌نفع (در زمان دانشجویی)، مبالغ برداشتی با نرخ حاشیه‌یی مالیات دانشجو که کمترین نرخ خواهد بود، مشمول مالیات می‌شود. قسمتی از وجوه که توسط صاحب حساب واریز شده است (اصل پرداختی) مشمول مالیات نخواهد شد. ذی‌نفع می‌تواند از این حساب برای مخارج تحصیل دانشگاهی از جمله کتاب، شهریه و سایر مخارج مرتبط استفاده کند. موارد مجاز سرمایه‌گذاری در این حساب نیز مانند سه حساب پیش گفته است.
تشویق پس‌انداز
یکی از موفق‌ترین سیستم‌های مالی دنیا در کانادا، شیوه‌های کارآمد و مناسبی برای تشویق پس‌انداز و هدایت آن به سمت بازار سرمایه به کار گرفته است. کانادا یکی از پیچیده‌ترین، پیشرفته‌ترین و دقیق‌ترین بازارهای مالی دنیا را دارد. در جریان بحران اقتصادی سال 2008 که آمریکا و حتی اروپا و برخی کشورهای آسیایی با اثرات بحران مسکن و بازارهای مالی آمریکا مواجه شدند، علیرغم درجه بالای باز بودن اقتصاد و مبادلات مالی و اقتصادی بسیار بالای کانادا با آمریکا، سیستم مالی این کشور با کمترین مشکل در قیاس با سایر کشورها مواجه شد. سیاست‌های بازار مالی این کشور با دقت و وسواس بسیار بالا تعیین می‌شوند و به همین دلیل یکی از باثبات‌ترین سیستم‌های مالی را داراست که حتی در بحران‌های مالی نیز دچار چالش‌های بزرگ مانند آمریکا و اروپا نمی شود.
انواع حساب‌های ثبت شده در آژانس درآمد (CRA) یا همان نهاد مالیات‌ستانی و نقش این نهاد در تشویق خانوارها به پس‌انداز در بازارهای سرمایه یکی از مهم‌ترین مکانیسم‌ها در مقابله با بحران و چالش مالی جهان است که سه هدف اصلی شامل تامین درآمد برای پروژه‌های عمومی و برنامه‌های اجتماعی، توزیع مجدد درآمدها و تشویق برخی فعالیت‌های اقتصادی نظیر پس‌انداز و عدم تشویق برخی دیگر نظیر مصرف بنزین و دخانیات را دنبال می‌کند.
سیستم مالیاتی تشویق‌های متعددی برای پس‌اندازکنندگان در بازارهای مالی در نظر گرفته است. هر یک از ساکنان کشور موظف است، سالانه کلیه درآمدهای خود را (به تفکیک نوع درآمد) به CRA اعلام کند. در فرم اعلام درآمدها که به فرم «بازگشت مالیات» معروف است، مالیات‌دهنده، ضمن خوداظهاری کلیه درآمدها، هزینه‌ها و مبالغی که طبق قانون قابلیت کسر از درآمد قبل از مالیات را دارد نیز اعلام می‌کند. بخش عمده‌یی از این کسورات مربوط به تشویق پس‌انداز و سرمایه‌گذاری است. بخش‌های دیگری نیز به تشویق تحصیل (کسر هزینه‌های تحصیلی و کتاب و موارد مرتبط با ادامه تحصیل) و نگهداری بهتر از کودکان (هزینه‌های مهدکودک) اختصاص دارد.
در پایان آژانس درآمد میزان مالیات را بر اساس فرم خوداظهاری به نام «بازگشت مالیات» محاسبه و با توجه به میزان مالیات پرداختی هر فرد طی سال (مالیات پرداختی توسط کارفرما از حقوق و …) میزان مالیاتی که دولت باید به فرد برگرداند را مسترد می‌کند و به حساب وی واریز می‌کند. به همین علت نام این فرم خوداظهاری فرم بازگشت مالیات است و اغلب شهروندان برای باز پس گرفتن مالیات مازادی که پرداخت کرده‌اند، با انگیزه مثبت اقدام به تکمیل این فرم‌های خود اظهاری می‌کنند.
سایر افراد که احتمالا بازگشت مالیاتی ندارند یا حتی بازگشت مالیات منفی دارند و باید مبلغی هم بپردازند برای مالیات‌هایی که پرداخت نکرده‌اند، اقدام به تکمیل فرم‌ها می‌کنند چرا که از یک سو این کار یک وظیفه قانونی است، از سوی دیگر موارد نیاز به فرم «بازگشت مالیات» در جامعه به قدری زیاد است که کمتر کسی می‌تواند، بدون فرم «بازگشت مالیات» به راحتی سایر امور خود را سپری کند. موضوع کارآمدی مکانیسم‌های خوداظهاری بحثی است که می‌تواند برای الگوبرداری مورد مطالعه قرار گیرد تا در ایران نیز اجرایی شود و منجر به شفاف‌سازی درآمدها و هزینه‌ها و افزایش مالیات و بهبود کمک‌های دولت برای تشویق مردم و سازمان‌ها و شرکت‌ها برای ارائه خدمات مفید مانند تحصیل، حمایت از کودکان و... شود و مواردی مانند مصرف کالاهای غیرضروری مانند دخانیات را کاهش دهد.
نرخ مالیات بر درآمد در کانادا به‌صورت پلکانی است به گونه‌یی که با افزایش درآمد نرخ مالیات بر درآمد نیز افزایش می‌یابد و از یک حد درآمدی به بالا با افزایش بیشتری احساس می‌شود.
کلیه درآمدهای اشخاص از یک کف به بالا شامل درآمدهای سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه و حتی سپرده بانک‌ها مشمول مالیات است. درآمدهای سود سهام توزیع شده، بهره سپرده‌های بانکی، بهره اوراق قرضه، افزایش ارزش قیمت دارایی‌های مالی و مستغلات مشمول مالیات است و این نکته نشان می‌دهد که همه جا مالیات‌ها به ابزار تشویقی، کنترل کننده و شفاف‌سازی تبدیل شده و کل اقتصاد و فعالیت‌های بانکی و مالی را نیز هدایت می‌کند.
تعادل