هر چند هدف از ایجاد مناطق آزاد در ایران تسریع در انجام امور زیربنایی، عمران و آبادانی، رشد و توسعه اقتصادی، سرمایه‌گذاری و افزایش درآمد عمومی، ایجاد اشتغال سالم و مولد، تنظیم بازار کار و کالا، حضور فعال در بازارهای جهانی و منطقه‌ای، تولید و صادرات کالاهای صنعتی و تبدیلی و ارائه خدمات عمومی بوده، اما کارشناسان اعتقاد دارند در این خصوص موفقیت چندانی حاصل نشده است. در حال حاضر ایران ۷ منطقه آزاد تجاری-صنعتی دارد که عبارتند از: کیش، قشم، چابهار، ارس، انزلی، اروند و ماکو. از جمله انتقادهایی که درخصوص این مناطق مطرح شده به افزایش واردات و قاچاق کالا برمی‌گردد.
این در حالی است که این انتقادها مورد قبول متولیان امر، نبوده و همچنان اصرار بر افزایش تعداد مناطق آزاد دارند. هرچند از ابتدای دولت یازدهم پیشنهاد افزایش 7 منطقه آزاد جدید نیز در دستور کار دولت قرار گرفت، اما مجلس شورای اسلامی با این موضوع موافقت نکرده است. اینچه‌برون، مهران، اردبیل، سیستان، بانه- مریوان، جاسک و بوشهر، مناطق پیشنهادی دولت یازدهم برای ایجاد منطقه آزاد تجاری- صنعتی است. اکبر ترکان، دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی درخصوص مناطق پیشنهادی دولت گفته است: مناطق آزاد جدید همه در مناطق مرزی هستند و برای افزایش ارتباط با همسایگان هریک از این مناطق ماموریت دارند. حال این موضوع در نشست کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی ایران نیز مورد بررسی قرار گرفته است. در این نشست که با موضوع چالش‌ها و راهکارهای توسعه صادرات در مناطق آزاد برگزار شد، پدرام سلطانی، نایب‌رئیس اتاق ایران عنوان کرد رویکرد دولت در ایجاد مناطق آزاد، گرته‌برداری (وامگیری زبانی) از تجارب موفق بین‌المللی بود؛ ولی در عمل، بسیار متفاوت عمل کرد و در مسیر درست و اصولی قرار نگرفت.
مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در شهرهای مرزی کشور ایجاد شده‌اند، این در حالی است که شاخص‌های مختلف اقتصادی نشان می‌دهد استان‌های مرزی، وضعیت نامناسبی دارند و بسیاری از شهرهای آنان، در زمره مناطق محروم به حساب می‌‌آیند. همین مساله، یکی از اصلی‌ترین محورهای انتقادی نمایندگان پارلمان بخش‌خصوصی بود. سونیا اندیش، عضو هیات رئیسه اتاق تبریز در این‌باره گفت: مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، متاسفانه در قسمت‌هایی قرار گرفته‌اند که محروم بوده‌اند، زیرساخت‌های ترانزیت و اجتماعی در آنها مهیا نشده است. همین مساله باعث شده که مناطق آزاد نتوانند موفق باشند. ابتدا باید زیرساخت‌ها در منطقه فراهم و سپس اعلام شود که این مناطق آزاد است و شروع به صادرات کالا کنیم. مناطق محروم جذابیتی برای حضور سرمایه‌گذاران ندارد. اندیش، به استفاده از مشاوران بین‌المللی برای مکان‌یابی مناطق آزاد تاکید کرد و گفت: برای جذب سرمایه‌گذاری و تولید کالا باید زمینه‌هایی در مناطق آزاد فراهم شود و به همین دلیل هم باید از مشاوران بین‌المللی و آمایش سرزمین استفاده شود. حضور مشاوران حرفه‌ای بین‌المللی یکی از اصلی‌ترین مسائل مورد نیاز برای رونق این مناطق است.
سایر افراد حاضر در جلسه نیز انتقادهایی را در این خصوص مطرح کردند. نمایندگان اتاق‌های شهرستان‌ها نیز به عدم بهبود وضعیت معیشتی مردم این مناطق، تاکید زیادی داشتند. براساس صحبت‌های آنها، ایجاد مناطق آزاد برای رونق بخشیدن به مناطق محروم، طرحی اشتباه و ناموفق بوده است. عبدالرسول خلیلی، عضو شورای هماهنگی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در مقابل مخالفت نمایندگان بخش‌خصوصی، با دفاع از عملکرد مناطق آزاد گفت: 7 منطقه آزاد جدید با هدف جذب بازارهای منطقه پیشنهاد شده است. هزار و 13 واحد تولیدی در مناطق آزاد شکل گرفته و از این میزان، بیش از 90 درصد واحدهای خرد و کوچک هستند. حدود 16 کشور بازار این مناطق آزاد هستند. البته حدود 25 درصد واحدهای این مناطق، راکد بوده‌اند. به اعتقاد خلیلی، برخی از مشکلات مناطق آزاد مربوط به نهادهای دیگری است که با بهانه قرار دادن این مناطق، می‌خواهند ضعف‌های سازمان خود را پوشش دهند. با این حال، نمایندگان بخش‌خصوصی دراین خصوص، اعتقاد داشتند که بیشتر واحدهای تولیدی در مناطق آزاد، راکد است و رونقی در بازار آنها وجود ندارد.
سهیلا جلودارزاده، نماینده تهران در مجلس در این جلسه پس از شنیدن صحبت‌های اعضای هیات نمایندگان اتاق ایران، به اهمیت حضور پارلمان بخش‌خصوصی در مجلس اشاره کرد و گفت: جناح‌بندی‌ها و مرزبندی‌ها هنوز در مجلس کاملا به سرانجام نرسیده است. نمایندگان اتاق ایران با حضور در جلسات مجلس، می‌توانند جای خود را در مجلس و تفکر اقتصادی آن پیدا کنند. هر کدام از نهادها، سعی می‌کنند به نحوی تفکر خود را در مجلس وارد کنند، اتاق ایران هم یک نهاد مهم در کشور است که خودش باید جایش را در مجلس پیدا کند و در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی نقش اساسی داشته باشد. پدرام سلطانی، نایب‌رئیس اتاق ایران در این نشست گفت: ما به‌عنوان نمایندگان بخش‌خصوصی برای اینکه انتظار داریم کشورمان بر مسیر صحیحی حرکت کند، باید با رفتارهای غلط دولت مانند سیاست‌ها در حوزه مناطق آزاد، مخالفت کنیم.
وی بعد از بررسی تجربه سایر کشورها در ایجاد مناطق آزاد، معتقد بود این طرح در ایران به درستی اجرا نشده و گفت: رویکرد دولت در ایجاد مناطق آزاد، گرته‌برداری از تجارب موفق بین‌المللی بود، ولی در عمل، بسیار متفاوت عمل کرد و در مسیر درست و اصولی قرار نگرفت. اولین اشتباه، خلط منطقه محروم با منطقه آزاد است. این در حالی است که منطقه آزاد، اصلا منطقه محروم نیست. اتفاقا منطقه آزاد را در نقاطی ایجاد می‌کنند که امکانات و زیرساخت‌های مناسبی دارد. لازم نیست که زمین خاکی را انتخاب کنند و بعد بخواهند در آن امکانات ایجاد کنند. در سایر کشورها به مناطق محروم امتیازاتی را برای ارزان شدن سرمایه‌گذاری و ایجاد انگیزه می‌دهند. در منطقه محروم، هدف جذب سرمایه‌گذاری داخلی است، ولی در منطقه آزاد با هدف جذب سرمایه‌گذاری خارجی، قسمت‌‌های مناسبی را انتخاب می‌کنند و برای فعالیت آسان‌تر سرمایه‌گذار، به آنها امکانات می‌دهند. توجه کنید که برای فعالیت آسان‌تر، نه ارزان‌تر.
سلطانی با تاکید بر لزوم سرمایه‌گذاری در مقیاس بزرگ در مناطق آزاد ادامه داد: در حال حاضر رویکرد مناطق آزاد ما سرمایه‌گذاری ارزان‌تر است، اما در مناطق آزاد دنیا، رویکرد سرمایه‌گذاری آسان دنبال می‌شود. سرمایه‌گذار خارجی می‌خواهد گرفتار مقررات و دویدن دنبال مجوز نشود و راحت سرمایه‌گذاری کند. البته بر خلاف برخی صحبت‌ها، رویکرد مناطق آزاد به سمت سرمایه‌گذاری‌ها در مقیاس بزرگ می‌رود. خطر بعدی همین است که سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد، نباید با هدف جذب کسب‌وکارهای کوچک و متوسط باشد. در همه مناطق آزاد موفق دنیا، شرکت‌های چندملیتی فعالیت می‌کنند.
به گفته سلطانی، تفاوت مقررات در مناطق آزاد با سرزمین اصلی، باید کاهش یابد. در کشورهایی که مناطق آزاد موفق بوده، شکاف مقررات منطقه آزاد با سرزمین اصلی، مرتبا کاهش یافته و سرزمین اصلی هم شبیه مناطق آزاد شده است. من شاهد این بودم که در چین بعضی از مناطق آزاد پس از مدتی از راه‌اندازی آن دیگر مشتری نداشتند، چراکه امتیازاتی مشابه آن را در همه کشور ایجاد می‌کردند. برای منطقه آزاد شانگهای چنین اتفاقی افتاد و بعد از مطالعه اقتصاد چین، دریافتند که در بخش مقررات بانکی، مقررات ارزی پیچیده است. به همین دلیل همان منطقه شانگهای را که مشتری نداشت، تبدیل کردند به منطقه آزاد پولی و بانکی. بانک‌های خود چین در آنجا شعبه زدند و مجدد آنجا رونق پیدا کرد. اما ما در ایران منطقه آزاد ایجاد کردیم، ولی فلسفه ایجاد آن را درست متوجه نشدیم.
سلطانی با انتقاد از رفتار دولت‌ها اظهار کرد: دولت هیچ مطالعه‌ای روی مناطق آزاد برای اصلاح روش نداشته است. کاملا مشخص است که رفتار امتیازفروشی کردن را دولت پیش گرفته است. آن هم امتیازاتی که به ایجاد اشتغال نینجامیده است. از جمله امتیازات دولت چیست؟ اینکه در این مناطق می‌توان خودروی خارجی وارد کرد. در کجای دنیا این امتیاز را می‌دهند که فردی خودروی خارجی سوار شود، تا شعاعی هم از آن منطقه خارج شود و برود گشت بزند؟
براساس صحبت‌های سلطانی، این امتیازها به مصرف‌گرایی در مناطق آزاد دامن زده است. نایب‌رئیس اتاق ایران می‌گوید: این امتیازها، رفتار فردی را که آنجا است بر این اساس تنظیم می‌کند که من باید اینجا زندگی راحت‌تری داشته باشم. ماشینی را که جای دیگری نمی‌توانم بخرم، اینجا ارزان‌تر بخرم. کالا را ارزان‌تر وارد و مصرف کنم. وقتی وارد زندگی اجتماعی در این مناطق بشوید، متوجه می‌شوید فرهنگ اشتباهی در اینجا شکل می‌گیرد که به‌جای سوق پیدا کردن به سمت سرمایه‌گذاری، به مصرف‌گرایی دامن می‌زند. همه‌چیز در اینجا خارجی و ارزان وارد می‌شود و راحت مصرف می‌شود، ماشین خارجی، شکلات خارجی، شوینده خارجی و ....
سلطانی صحبت‌هایش را با مخالفتی صریح با نحوه اجرا و عملکرد طرح مناطق آزاد به پایان رساند و گفت: در مورد این مسائل بسیار می‌توان بحث کرد. ولی ما به‌عنوان بخش‌خصوصی، مهم‌ترین مقصودمان برای مخالفت با مناطق آزاد، مخالفت با رفتار دولت است که از زیر بار وظیفه‌اش برای بهبود محیط کسب‌وکار، مقررات‌زدایی، کارآفرینی، افزایش جذابیت برای سرمایه‌گذاری خارجی، آگاهانه یا از سر اجبار، شانه خالی می‌کند. البته مقصر کامل تنها یک دولت نیست، در بحث مناطق آزاد چند دولت درگیر هستند و برای اینکه نمی‌توانند با آن یکی دولت‌ها کنار بیایند، چنین اقداماتی انجام می‌دهند.
دنیای اقتصاد