ابزاری برای کشف قیمت
احسان نجابت، تحلیلگر بازار پتروشیمی معتقد است بورس در حقیقت ابزاری برای ایجاد بازار رقابت و کشف قیمت از طریق عرضه و تقاضاست بنابراین بورس زمانی می‌تواند از بازار رقابت کامل برخوردار باشد که ۴ الزام مهم بازار آزاد را دارا باشد در غیراین صورت نه‌تنها بازار رقابت کارآیی لازم را نخواهد داشت بلکه از قیمت‌گذاری دستوری نیز ضعیف‌تر عمل خواهد کرد. نجابت به صمت می‌گوید: در حال حاضر قیمت‌گذاری در بورس براساس فرمولی انجام می‌شود که بیشتر به نظر می‌رسد، دستوری است؛ بنابراین بورس روش بهینه‌ای است که محصولات و خوراک پتروشیمی براساس عرضه و تقاضا در آن تعیین قیمت می‌شود.
در واقع بورس ابزاری است که براساس عرضه و تقاضا قیمت تعیین می‌کند. از دیدگاه این تحلیلگر انرژی زمانی بورس می‌تواند درست کار کند که از ۴ الزام برخوردار باشد: نخست اینکه انحصارگرایی در بازار نباشد و هیچ بازیگری نتواند تاثیر بیشتری نسبت به دیگری بر قیمت‌گذاری بازار داشته باشد. به گفته وی زمانی که بازیگری ۲۵درصد از قیمت‌گذاری بازار را در اختیار داشته باشد تعیین قیمت دستوری می‌شود و این بازار از مرحله رقابتی خارج می‌شود بنابراین اگر امکان واردات و صادرات وجود داشته باشد و بازیگران دیگری نیز بتوانند در قیمت تاثیر بگذارند با ایجاد بازار رقابت وضعیت انحصاری قیمت‌گذاری می‌شکند و موجب می‌شود بازار به شفافیت لازم دست یابد. البته این در صورتی است که بازیگران خرد وارد بازار شوند و از حضور بازیگران تاثیرگذار که بتوانند دست به ایجاد کارتل بزنند جلوگیری شود. به نظر می‌رسد گرچه دولتی بودن مساوی با فرمایشی بودن قیمت است اما می‌توان با ایجاد فضای رقابتی حتی با وجود دولتی بودن نیز انحصار قیمت را در هم شکست.
بازار آزاد و جذب سرمایه‌گذار
نجابت در ادامه با اشاره به این نکته که گرچه عرضه و عرضه‌کننده از ارکان مهم بازار بورس به حساب می‌آید اما نباید سمت دیگر قضیه یعنی تقاضا و تقاضاکننده را فراموش کرد؛ همچنانکه عرضه‌کننده می‌خواهد تولید خود را با بهترین قیمت به فروش برساند و سود ببرد تقاضاکننده نیز می‌خواهد جنس مرغوب با قیمتی مناسب دریافت کند. وی می‌گوید: برای اینکه فضای مزایده برای خرید کالاهای عرضه شده در بورس پیش‌اید یا باید قیمت‌های مختلفی برای یک جنس به خریدار پیشنهاد شود یا اینکه در یک فضای توافقی طرفین به یک قیمت توافقی دست یابند. به گفته وی قیمت‌های دستوری با از بین بردن فضای رقابتی، خریداران دستوری را به سمت بورس می‌کشاندکه این امر در بلندمدت موجب سرمایه‌گریزی می‌شود، به این معنی که یک سرمایه‌گذار تا زمانی در بازار باقی می‌ماند که برای وی حاشیه سود داشته باشد و زمانی که به این نتیجه برسد که دیگر این بازار برای وی سودآور نیست، آن بازار را به سمت بازار دیگر ترک می‌کند. نجابت معتقد است زمانی سرمایه‌گذاری با فراغ بال در بازاری برای طولانی‌مدت باقی می‌ماند که نسبت سود به ریسک عدد بالاتری را نشان دهد به این معنی که گاهی سرمایه‌گذاری در بازار کشوری با وجود حاشیه سود و ریسک بالاتر نسبت به دیگر بازارها به مراتب با ریسک پایین‌تر و حاشیه سود پایین‌تر ترجیح داده می‌شود. از این رو اینکه مانع سرمایه‌گریزی شویم ابتدا باید بدانیم بازارهای این سرمایه‌گذاران در کدام بازارها و در کدام کشورهاست و این بازارها تولیدات خود را با چه قیمتی در اختیار این سرمایه‌گذاران قرار می‌دهند، به این صورت آزادی برای ورود و خروج به بازار از مهم‌ترین مولفه‌هایی است که می‌تواند سرمایه را به سمت یک بازار جذب کند یا از آن فراری دهد.
سهمیه‌بندی و بازار سیاه
این تحلیلگر بازار پتروشیمی درباره بازار دلالی می‌گوید: اینکه در بورس واسطه مالی وجود دارد درست است. در بورس خرید به‌صورت عمده و فروش به‌صورت خرد انجام می‌شود؛ این مسئله سرمایه در گردشی را ایجاد می‌کند به این معنی که تازمانی که محصولات به فروش برسند زمانبر می‌شود. وی با اشاره به این نکته که اگر واردات و صادرات بی‌نهایت باشد بازار سیاه به این صورت ایجاد نمی‌شود، تصریح می‌کند: اگر ظرفیت تامین را به اندازه کافی داشته باشیم به گونه‌ای که واردات و صادرات بی‌نهایت باشد بازار سیاه ایجاد نمی‌شود چراکه صرفه در ایجاد نکردن بازار سیاه است اما سهمیه‌بندی در هر صورتی نشان‌دهنده این است که ظرفیت تامین به اندازه کافی نیست که خود این مسئله به صورت روانی ایجاد بازار سیاه می‌کند. نجابت معتقد است: در حال حاضر بورس خود ظرفیت تبدیل به بازار سیاه را دارد، چراکه دونرخه بودن ارز موجب شده تولیدکننده، تولید خود را به ارز آزاد بفروشد و محصول مورد نیاز خود را به نرخ دولتی بخرد؛ این موضوع موجب ایجاد بازار سیاه می‌شود. در حال حاضر با وجود عرضه محدود و وجود ارز دونرخی که مابه‌التفاوت کلانی ایجاد می‌کند، ایجاد بازار سیاه گریزناپذیر است.
وسیله کنترل بازار
سعید ترکمان، عضو انجمن پلاستیک ایران می‌گوید: برخی از محصولات سال‌هاست در بورس عرضه می‌شود مثل «منواستایرنها». از نظر ترکمان که نظر تشکلی خود را اعلام می‌کند اگر این محصولات در بازار بورس عرضه نشود باید کجا عرضه شود؟ در ظاهر این سوالی بوده که این تشکل از وزیر صنعت، معدن و تجارت پرسیده است؛ وی می‌گوید: ما به وزیر صنعت، معدن و تجارت نیز گفتیم که آیا جایگزینی به جای بورس وجود دارد؟ و چه تضمینی داده می‌شود که در مدیریت گریدها، با عرضه نشدن برخی گریدها روبه‌رو شویم؟ وی تصریح می‌کند: اکنون در بورس کالا، اینکه چه محصولی تا چه میزانی در بازار فروش داشته باشد به صورت روزانه یا هفتگی قابل دسترس است، آیا چنین سیستمی در جای دیگر برای رصد بازار محصولات و خوراک وجود دارد؟
بنابر آنچه گفته شد و اظهارات ترکمان واحدهای تولیدی پتروشیمی گاه محصولات خود را به‌صورت قطره‌چکانی وارد بازار می‌کنند تا خریداران برای ایجاد امنیت خرید با تولیدکننده وارد قراردادهای بلندمدت شود؛ این التهاب در بازار که گاه حتی موجب بازار سیاه نیز می‌شود، می‌تواند رقابت‌پذیری را در بازار بورس تحت تاثیر قرار دهد که البته ابزاری عادی شده و در بورس مورد استفاده قرار گرفته است. از طرفی واحدهای تولیدی براساس قیمت تعیین‌شده ۹۵-۵ درصد فوب خلیج‌فارس خوراک را خریداری می‌کنند و می‌توانند با مدیریت گریدهای خود برای رسیدن به قیمت مورد نظر وارد چانه‌زنی با «ان‌آی‌اوسی» شوند. ترکمان معتقد است عرضه کمتر، متقاضی بیشتری دربر خواهد داشت بنابراین با بررسی میزان فروش گریدهای مختلف محصولات تولیدی در فصل‌های سال می‌توان دریافت کدام محصول کی و چه زمانی باید به فروش برسد؛ همچنین به این منظور باید میزان عرضه هم در بازار کم شود تا با ایجاد جذابیت در آن، میزان خرید افزایش یابد.
بر این اساس می‌توان گفت که ایجاد بازار سیاه و رقابت در فروش محصولات می‌تواند قیمت را به بیش از ۲۰درصد قیمت طبیعی افزایش دهد. ترکمان با اشاره به یک تحقیق در انجمن پلاستیک تصریح می‌کند: در بیشتر گریدهای عرضه شده مواد اولیه پتروشیمی‌ها، میانگین فروش گریدهای مختلف در ایران نسبت به قیمت جهانی بین ۲۰ تا ۲۵درصد بالاتر است. در این سال‌ها واحدهای تولیدی از مزیت خوراک ارزان برای بالا بردن کیفیت محصولات استفاده نکرده و نتوانسته‌اند با ایجاد بازار آزاد و فضای رقابتی زمینه کشف قیمت را آماده کنند این امر موجب شده ۸۰۰۰ واحد تولیدی تنها نصف بازار آزاد را در دست گیرند. این همان موضوعی است که موجب شده برخی از تولیدکنندگان با وجود ایرادهایی که به بورس وارد است عرضه محصولات در بورس را ترجیح دهند تا زمانی که جایگزینی مناسب برای آن یافت شود. لازم به ذکر است ایران تنها عرضه‌کننده محصولات پتروشیمیایی در بورس است.
ابزاری برای دوره گذار
سیدحمید حسینی با اشاره به این موضوع که خوراک بالادستی پتروشیمی فقط براساس قانون، آن هم خارج از بورس عرضه می‌شود، می‌گوید: خوراک صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی می‌توانند در بورس عرضه شوند و خوراک بالادستی بر اساس مصوبه دولت و مجلس شورای اسلامی به‌صورت قانون خاص برای نفت یا فرمولی برای گاز به فروش می‌رسد؛ این موضوع درباره فروش میعانات گازی، نفت و گاز به واحدهای تولیدی صادق است. همچنین این تحلیلگر بازار انرژی تصریح می‌کند: وقتی هنوز بازار مبادلات ایران عادی نشده و تولیدکنندگان در راه دریافت تضامین یوزانس برای واردات محصولات مورد نظر با مشکل روبه‌رو هستند و نیز مشکلات بانکی حل نشده‌ای داریم که می‌توان گفت صادرات و واردات به سهولت انجام نمی‌شود، چاره‌ای جز عرضه در بورس برای کنترل قیمت نیست. وی معتقد است بورس از بسیاری از هزینه‌های جانبی تولیدکنندگان مثل هزینه تبلیغات و دیگر هزینه‌ها کاسته است ضمن اینکه هم خریدار و هم تولیدکننده از طریق بورس از ادامه روند دادوستد اطمینان پیدا می‌کنند.
صمت