بر اساس یافته‌های یک طرح تحقیقاتی موسسه پژوهش برنامه ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی، چای در جهان و ایران از نظر میزان مصرف و سهم در الگوی تغذیه‌ای جایگاه منحصر به فردی دارد.
هرچند این محصول به لحاظ محتوی غذایی و دارا بودن مواد ضروری مورد نیاز بدن، قابل مقایسه با محصولات اساسی نیست، ولیکن اکثر خانوارها روزانه حداقل یک بار از این نوشیدنی به همراه صبحانه و یا به منظور رفع خستگی استفاده می‌کنند، لذا با توجه به تقاضای جامعه، بازار آن از اهمیت خاصی برخوردار است.
براساس آمار فائو، روند 10 ساله تولید جهانی چای، افزایشی بوده و در سال 2013، بالغ بر 5.3 میلیون تن برگ سبز چای در جهان تولید شده است. از این میزان تولید، حدود 85 درصد به قاره آسیا، 13 درصد به قاره آفریقا، 2 درصد به قاره آمریکا و 0.1 درصد به قاره اروپا و اقیانوسیه اختصاص داشته است. لذا موطن اصلی تولید چای، قاره آسیا بوده و دو کشور چین و هندوستان بیش از نیمی از تولید را به خود اختصاص داده‌اند. ایران با تولید 3 درصد برگ سبز چای جهان در رتبه هفتم تولید جهان قرار گرفته است.
تجارت جهانی چای (مجموع صادرات و واردات) نیز با برخورداری از روند افزایشی طی دوره، در سال 2013 به رقم 3.94 میلیون تن رسیده است. بیش از نیمی از صادرات جهانی محصول در این سال توسط کشورهای شرق دور انجام شده و مابقی به کشورهای آفریقایی، آمریکای لاتین و جنوب غرب آسیا تعلق داشته است. پراکندگی کشورهای واردکننده محصول بالا بوده و دو کشور روسیه و انگلستان نزدیک به 20 درصد واردات را به خود اختصاص داده‌اند. ایران نیز با سهم 4 درصدی واردات، هفتمین واردکننده بزرگ جهان بوده است.
برهمین اساس، مصرف چای کماکان سیر صعودی داشته وبه 4.8 میلیون تن در سال 2013 رسیده است. افزایش قابل ملاحظه تقاضا در کشور چین و هند، عامل این رشد بوده است به طور کلی از مجموع مصرف چای در سال مذکور، 800 هزار تن، سهم کشورهای توسعه یافته و 4 میلیون تن، سهم کشورهای در حال توسعه بوده است.
بررسی قیمت جهانی چای حکایت از افزایش مداوم قیمت‌ها دارد که این افزایش را معلول بهبود تعادل عرضه و تقاضای چای و تضعیف دلار آمریکا در مبادلات جهانی دانسته‌اند.
سطح زیر کشت باغات چای کشور که با توجه به اقلیم مناسب برای کشت، در مناطق شمالی و عمدتاً در استان گیلان متمرکز است، براساس نقشه‌برداری هوایی سال 1347، 32 هزار هکتار اعلام شده و قریب به 42 سال (تا سال 1389) تغییر محسوسی نداشته است؛ ولیکن از سال 1390 به علت وجود پاره‌ای از مشکلات در تولید و صنعت چای کشور، رها شدن باغ‌ها و رکود گردش اقتصادی در تولید و فرآوری محصول حادث شده است. به همین سبب درحال حاضر سطح زیر کشت باغ‌های فعال چای 20 هزار هکتار برآورد می‌شود.
برهمین اساس، تولید برگ سبز چای و چای خشک نیز با کاهش مواجه بوده است. ولیکن باید به این نکته توجه داشت که حمایت از چایکاران منجر شده تا پس از خشکسالی سال 1393 و کاهش عملکرد به پایین‌ترین میزان طی دوره که منجر به کاهش تولید به 65 هزار تن شد، کشور شاهد افزایش عملکرد و تولید برگ سبز در سال‌های 1394 و 1395 باشد. میزان تولید در سال 1395، 110 هزار تن برآورد می‌شود.
صادرات چای ایران در دهه اخیر، روند کاهشی داشته و واردات رسمی، با متوسط رشد سالانه 5 درصد در حال حاضر، 50 هزار تن است. همچنین به موازات کاهش تولید چای خشک در این دهه، واردات آن افزایش یافته است. قیمت وارداتی نیز با روند افزایشی به هر کیلو 4.7 دلار رسیده است که حدود 4 برابر قیمت صادراتی محصول است. بدین معنی که در ازای صادرات 4 کیلو چای ایرانی، 1 کیلو چای خارجی به کشور وارد می‌شود. این در حالی است که با عنایت به حدود 20 هزار تن تولید چای خشک در کشور، 24 هزار تن صادرات و 50 هزار تن واردات رسمی، مابقی تقاضا از طریق واردات غیر رسمی (قاچاق) به کشور انجام می‌شود که مشکلات خاص خود از قبیل عدم رعایت استانداردهای لازم و بهداشتی در فرآیند انتقال، نگهداری، فرآوری و بسته‌بندی را به دنبال دارد.
بازار چای کشور تا سال 1378، در انحصار دولت قرار داشته و سازمان چای با خرید محصول تولید داخل و تبدیل آن در کارخانجات تابعه با پرداخت کارمزد معین، واردات چای و اختلاط آنها، کنترل بازار این کالا را در اختیار داشت. به دلیل انحصاری بودن تولید و بازرگانی چای توسط دولت در این شیوه، هیچ اهرم تشویقی مناسبی برای بهبود کیفیت برگ سبز برداشت شده و چای تولید شده وجود نداشته و همواره توجه تولیدکنندگان اعم از کشاورز و کارخانه‌دار تنها به کسب درآمد بیشتر از طریق افزایشی کمّی میزان تولید بدون توجه به کیفیت معطوف بود.
به همین سبب سعی در تغییر و تبدیل شیوه تولید انحصاری به شیوه تولید خصوصی شد. در این راستا طرحی به نام «طرح اصلاح ساختار چای» در سال 1378 به تصویب دولت رسید که در اجرا با نواقص بسیار زیادی روبه‌رو شد و نه تنها موجب ارتقای کیفیت تولید نشد، بلکه صدمات زیادی را به ساختار این صنعت به ویژه به چایکاران و باغ‌های چای وارد آورد و موجب انباشت بیشتر چای خشک تولیدی در انبارها شد؛ لذا با توجه به اعتراض‌های بسیار، دولت تصمیم به خرید برگ سبز از کشاورزان به صورت تضمینی گرفت و از سال 1384 وظیفه خرید برگ سبز به سازمان تعاون روستایی واگذار شد.
در این روش نیز دولت با خرید تضمینی محصول از چایکاران در بازار چای حضور کامل داشته و لذا این شیوه نیز به تنهایی نمی‌تواند به رقابتی شدن صنعت چای و کیفی شدن تولید کمک مؤثری نماید.
قیمت تضمینی برگ سبز چای در دهه اخیر دارای نوسانات زیادی بوده است بیشترین رشد قیمت متعلق به سال‌های 1392 و 1393 است که با عنایت به پیگیری‌های دولت و سازمان چای کشور، قیمت خرید تضمینی متناسب با هزینه‌های واقعی تولید و تورم حاکم بر اقتصاد کشور از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است. این موضوع با مرتفع نمودن بخشی از نگرانی‌های تولیدکنندگان، مشوقی برای چایکاران در احیای سطوحی از باغات رها شده در سال‌های پس از آن بوده، به گونه‌ای که با وجود خشکسالی سال 1393 و کاهش تولید در این سال، تولید برگ سبز در سال 1394 روبه افزایش نهاده و پیش‌بینی‌ها حاکی از رسیدن تولید به سطح 110 هزار تن در سال 1395 است.
همچنین قیمت تضمینی محصول در دو سال اخیر نیز از رشدی فراتر از تورم عمومی حاکم بر اقتصاد کشور برخوردار بوده است و قیمت تضمینی تورم‌زدایی شده حاکی از افزایش در حمایت از چایکاران در این سال‌ها است.
با عنایت به حضور دولت در بازار چای به عنوان خریدار اصلی، حداکثر تولید به قیمت تضمینی توسط دولت خریداری شده و مبادله محصول در بازار آزاد در حداقل میزان ممکن صورت می‌گیرد. با توجه به حمایت‌های اخیر دولت مبنی بر افزایش شایان توجه قیمت‌های تضمینی، در سال‌های 1393-95، تمامی تولید، توسط دولت خریداری شده است.
تعیین تکلیف چای‌های سنواتی و تشکیل صندوق حمایت از توسعه صنعت چای کشور از اقدامات مفید دولت در این صنعت در سال‌های اخیر تلقی می‌شود.
بدین تریب اقدامات دولت در صنعت چای در سال‌های اخیر، مثبت ارزیابی می‌شود؛ ولیکن باید توجه داشت که مشکل محصول چای تنها با افزایش سالانه قیمت تضمینی و خرید آن توسط دولت، مرتفع نشده و چه بسا افزایش سالانه قیمت تضمینی، مانعی در مسیر حل مشکل کیفیت برگ سبز باشد؛ چرا که چایکاران را با رویکرد تولید محصول بیشتر و بدون توجه به کیفیت، به منظور فروش به دولت و جبران هزینه و کسب درآمد حداقلی، مواجه می‌سازد.
ضمن اینکه روش حمایتی مذکور به تنهایی توانایی ایجاد یک سیستم رقابتی در این صنعت را ندارد؛ چرا که با حضور دولت به عنوان خریدار اصلی، فعالین صنعت چای انگیزه لازم برای تولید محصول با کیفیت بالا و سرمایه‌گذاری در این زمینه را نخواهند داشت.
دولت نیز با اینکه مبالغ بالایی را به صورت یارانه به این بخش اختصاص می‌دهد؛ لیکن به علت عدم برنامه‌ریزی مناسب، صرف این مبالغ ، تحولی در این سیستم ایجاد نمی‌نماید؛ به علاوه با افزایش سن بوته‌های چای، از کمیت و کیفیت برگ سبز تولیدی کاسته و این بوته‌ها نسبت به بیماری‌ها و آفات بسیار آسیب‌پذیر شده‌اند و به طور کلی بازده اقتصادی مطلوب را از دست داده‌اند. از سوی دیگر با توجه به هزینه‌های عملیات داشت و برداشت در باغ‌های چای، چایکاری از نظر اقتصادی نیز در مقایسه با محصولات کشاورزی دیگر از درآمد کمتری برخوردار است.
قطعاً کاهش سطح زیر کشت و افت محصول تولیدی، لطمات جبران‌ناپذیر کوتاه‌مدت و عوارض بلندمدت به دنبال خواهد داشت که بی‌توجهی به آنها شایسته نیست.
در حال حاضر، اتکای صرف به ابزار خرید تضمینی منجر به القای این تفکر در میان سیاست‌گذاران دولتی و فعالین بخش خصوصی صنعت چای شده است که افزایش مداوم و سالانه قیمت تضمینی، امری اجتناب‌ناپذیر است؛ در حالی که توسعه سایر ابزارهای حمایتی در چای، مکمل حمایت خرید تضمینی این محصول بوده و انتظارات افزایش سالانه قیمت‌های تضمینی را تعدیل خواهد نمود.
بر این اساس در طرح «توسعه و ارتقای کیفیت چای کشور» که با رویکرد تحلیل زنجیره عرضه محصول در سال 1392 توسط مؤسسه پژوهش‌‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی تهیه شد، ضمن تحلیل زنجیره عرضه محصول و شناخت مسایل مبتلا به آن، بر شکل‌گیری قراردادها در زنجیره و کارایی سیاست‌ها با تکیه بر تنوع‌بخشی حمایت‌‌ها همچنین ارائه مشوق‌های مبتنی بر کیفیت (چه برای تحویل برگ سبز و چه پس از آن) با استفاده از ظرفیت‌های قانونی، تأکید شد.
همچنین با طرح موضوع تشکیل صندوق حمایت از توسعه صنعت چای کشور و تأسیس این صندوق در سال 1394، زمینه انجام اقدامات مؤثر در حوزه تولید و بازرگانی چای فراهم شده است ناگفته نماند که تاکنون نیز عملکرد صندوق حمایت، مفید ارزیابی می‌شود.
پس از ارائه طرح توسعه چای، در جلسات برگزار شده، مکرراً بر اجرایی شدن آن در صنعت چای کشور، تأکید شده و ضمن پیگیری‌های وزارت متبوع، شورای اقتصاد در بند 4 مصوبه تعیین قیمت خرید تضمینی برگ سبز چای در سال 1395 آورده است که سازمان چای کشور مکلف است ضمن نظارت دقیق بر فرآیند خرید تضمینی برگ سبز چای، اقدامات مورد نیاز را برای توسعه قراردادهای کشت و بهبود کیفیت تولید برگ سبز چای انجام داده و پیگیری‌های لازم را جهت ساماندهی چای کشور از طریق اجرای عملیات به‌زراعی، بهبود فرآوری و اصلاح ساختار کارخانه‌های چای، ترویج مصرف چای داخلی و توسعه بازاریابی از طریق صندوق توسعه چای کشور به عمل آورد. لذا امید می‌رود با این الزام قانونی، حمایت‌های دولت از صنعت چای، هدفمند شده و با ارتقای کیفیت و کمیت محصول تولیدی، شاهد رونق بازار این محصول در کشور باشیم.
خبرگزاری فارس