در سال 1990 جمعیت مسلمانان جهان 1/ 1 میلیارد نفر از 3/ 5 میلیارد نفر بوده؛ درحالی‌که این مقادیر تا سال 2010 برای مسلمانان به 6/ 1 میلیارد نفر از 9/ 6میلیارد نفر رسیده و بنابر پیشبینیهایی که سازمان تحقیقاتی «پیو» منتشر کرده است، انتظار میرود این میزان تا سال 2030 به 2/ 2 میلیارد مسلمان از جمعیت 3/ 8 میلیارد نفری جهان برسد. این ارقام گویای آن است که در سال 1990 از هر 5 نفر در جهان یک نفر مسلمان بوده، درحالی‌که تا سال 2030 حدودا از هر چهار نفر یک نفر مسلمان خواهد بود؛ یعنی 4/ 26 درصد از جمعیت جهان.
گزارشهای دیگری نیز حاکی از 6/ 2 میلیارد نفری شدن مسلمانان و رسیدن آنها به 30 درصد از جمعیت جهان تا سال 2050 حکایت میکنند. در همین راستا، یکی از جدیدترین پیشرفتهایی که صورت گرفته، برندسازی برای محصولات حلال است؛ محصولاتی که عرضه آنها علاوه‌بر کشورهای اسلامی، از سوی کشورهای غیراسلامی نیز مورد توجه واقع شدهاند و در حال تبدیل شدن به صنعتی بسیار سودآور هستند. صنایعی که به حلال مشهور شدهاند، چند حوزه عمده را در بر میگیرند. غذای حلال، بخش مالی اسلامی، مدهای لباس اسلامی، بخش تفریحات و رسانه، مواد آرایشی و دارویی و نیز گردشگری حلال از آن جملهاند. به‌رغم ظرفیتهای گسترده‌ای که ایران برای برند کردن چنین محصولاتی و استفاده از عواید آن دارد، به‌نظر میرسد هنوز در دست یافتن به موقعیت مناسبی که در شان ظرفیتهای کشور باشد، با مشکل روبه‌رو بودهایم.
طبق گزارش «وضعیت اقتصاد اسلامی جهان» ازجمله مهم‌ترین فرصتهای صنعت حلال میتوان به پدیدار شدن ایران به‌عنوان یک مقصد سفر حلال، افزایش تقاضا برای تفریحگاههای ساحلی حلال، همگرایی با صنایع مربوط با غذای حلال، ایجاد گواهیهای حلال برای اقامتگاهها، فرصتهای جدید برای بازاریابی سفر، ایجاد تنوع در اقتصاد و مقابله با افت قیمت نفت در کشورهای صادرکننده نفت اشاره کرد. در همین حال نبود یک استاندارد واحد در خصوص برند حلال نیز از مهم‌ترین چالشهای پیش‌رو در این حوزه عنوان می‌شود. برندسازی ضعیف نیز در این حوزه مشکلاتی ایجاد کرده و کمبود آگاهی در کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی نیز چالشی دیگر در این‌خصوص است.
مخارج مسلمانان در سفرهای برونمرزی
طبق آماری که آخرین گزارش «وضعیت اقتصاد اسلامی جهان» منتشر کرده است، در سال 2015 مخارجی که مسلمانان در سفرهای برون مرزی خود انجام میدهند و در این گزارش با عنوان اندازه بازار گردشگری حلال ذکر شده، با افزایش 9 میلیارد دلاری نسبت به سال 2014 به 151 میلیارد دلار رسیده است. در مقام مقایسه، چینیها 168 میلیارد دلار، ایالات‌متحده آمریکا 147 میلیارد دلار، آلمان 112 میلیارد دلار، بریتانیا 80 میلیارد دلار و روسیه 59 میلیارد دلار صرف سفرهای خارجی خود میکنند. این مقایسه نشاندهنده پتانسیل‌های موجود بازار گردشگری مسافران مسلمان است که 2/ 11 درصد از مخارج جهانی سفر را تشکیل میدهد. در سال 2015 بازار مخارج سفرهای مسلمانان موفق شده است آمریکا را پشت‌سر بگذارد و اکنون پس از چین بزرگترین سهم در مخارج سفرها را در اختیار داشته باشد. در گزارش پیشین این سازمان که منعکس کننده آمار سال 2014 بود، چین و آمریکا بالاتر از بازار گردشگری مسلمانان قرار داشتند. علاوه‌بر این، برآورد می‌شود درآمدهای به‌دست آمده که به نوعی در جهت برآوردن نیازهای گردشگری مسلمانان باشد، در سال 2015 به 24 میلیارد دلار رسیده باشد.
مهم‌ترین بازارها
در بخش دیگری از این گزارش، هزینه کشورهای اسلامی مبدأ و هزینههایی که از مناطق مختلف صورت گرفته، نشان داده شده است. بر این اساس، اطلاعات مربوط به سال 2015 نشان میدهد که عربستان سعودی با مخارج 2/ 19 میلیارد دلاری بیشترین هزینه را کرده است و در رتبههای بعدی به ترتیب امارات متحده عربی با 1/ 15 میلیارد دلار، قطر با 7/ 11 میلیارد دلار، اندونزی با 1/ 9 میلیارد دلار، کویت با 9 میلیارد دلار، ایران با 2/ 7 میلیارد دلار، مالزی با 7/ 6 میلیارد دلار، روسیه با 6/ 6 میلیارد دلار، ترکیه با 3/ 5 میلیارد دلار و نیجریه با 8/ 4 میلیارد دلار قرار داشتهاند. در گزارش پیشین این سازمان که اطلاعات سفر مربوط به سال 2014 را تحت‌پوشش قرار میداد، عربستان سعودی با 8/ 17 میلیارد دلار بیشترین هزینه را کرده بود و پس از آن کشورهای امارات متحده عربی با 6/ 12 میلیارد دلار، کویت با 7/ 9 میلیارد دلار و قطر با 5/ 9 میلیارد دلار قرار داشتند. در گزارشهای دیگر نیز مخارج سفر برای اندونزی 6/ 7 میلیارد دلار و ایران 5/ 7 میلیارد دلار برای سال 2014 اعلام شده بود. مقایسه این دو گزارش در خلال فاصله یک‌ساله، نشان از جابه‌جایی بین ردههای قطر، کویت و اندونزی، افزایش گسترده مخارج سفر در اندونزی و کاهش مخارج سفرهای خارجی ایران و کویت داشته است.
بیشترین مخارج سفر که از سوی مسلمانان انجام شده است، در سال 2015 متعلق به کشورهایی از منطقه خاورمیانه بوده است که عضو شورای همکاری خلیج فارس هستند. این کشورها مخارجی 4/ 54 میلیارد دلاری و کشورهای دیگر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نیز مخارج 7/ 25 میلیارد دلاری داشتهاند. کشورهای آسیای‌شرقی با 5/ 20 میلیارد دلار، اروپای غربی با 5/ 16 میلیارد دلار، آسیای مرکزی با 3/ 10 میلیارد دلار، اروپای شرقی با 2/ 8میلیارد دلار، منطقه جنوب صحرای آفریقا با 7 میلیارد دلار، آسیای جنوبی با 6/ 4 میلیارد دلار، آمریکای شمالی 1/ 3 میلیارد دلار و سایر مناطق 8/ 0 میلیارد دلار در ردههای بعدی قرار داشتند. در واقع تنها 28 درصد از مخارج سفر مسلمانان از کشورهای غیر عضو سازمان همکاریهای اسلامی بوده است. مخارج گردشگری مسلمانان از کشورهای عضو سازمان همکاریهای اسلامی 8/ 108 میلیارد دلار و 3/ 42 میلیارد دلار نیز از سوی کشورهای غیر عضو این سازمان هزینه شده بود. علاوه‌بر این، مسافران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس با وجود اینکه تنها 3 درصد از جمعیت مسلمانان جهان را تشکیل میدهند، 36 درصد از مخارج سفر مسلمانان جهان را در سال 2015 به خود اختصاص میدهند. این نسبت برای سال 2014، 37 درصد بود.
بررسی دقیق این امر میتواند برای ایران که در همسایگی این کشورها واقع شده نکات مهمی داشته باشد. ایران که کشوری اسلامی است با بهبود روابط خارجی خود در منطقه این فرصت را خواهد داشت که با برند سفرهای حلال، بسیاری از مسافران این کشورها را به خود جلب و با پتانسیل‌های تاریخی و فرهنگی غنی درآمد مناسبی از محل گردشگری تامین کند. این درحالی است که به‌دلیل حمله برخی عناصر تندرو به سفارت عربستان در ایران، بخش عظیمی از گردشگران مسلمانی که از کشورهای همسایه به ایران و مشخصا مشهد سفر میکردند از دست رفتهاند. در سال 2014، مخارج صورت گرفته از سوی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس 3/ 52 میلیارد دلار بود و مخارج انجام شده از سوی کشورهای دیگر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نیز به 4/ 21 میلیارد دلار میرسید. علاوه‌بر این دو مورد، هزینه پرداخت شده از سوی مسلمانان در شرق آسیا 3/ 19 میلیارد دلار، کشورهای اروپای غربی 3/ 16 میلیارد دلار، آسیای مرکزی 1/ 10 میلیارد دلار، اروپای شرقی 8/ 7 میلیارد دلار، منطقه جنوب صحرای آفریقا 6/ 6میلیارد دلار، آسیای جنوبی 5/ 4 میلیارد دلار، آمریکای شمالی 3 میلیارد دلار و سایر مناطق 8/ 0 میلیارد دلار بود.
رشد ایران در توسعه سفر حلال
در بخشی از گزارش نیز به بررسی توسعه یافتهترین اقتصاد اسلامی برای سفرهای مسلمانان پرداخته شده است. معیار این رتبه بندی که از 73 کشور مسلمان اخذشده، بر مبنای 4 عامل قرار دارد؛ تجارت به مثابه سفرهای داخلی مسلمانان نسبت به اندازه نسبی آن کشور، حاکمیت به مثابه پدید آمدن اکوسیستم حمایت از صنعت سفر حلال، آگاهی به مثابه رسانه و رویدادهای برگزار شده و در نهایت عامل اجتماعی به مثابه مشارکت در اشتغال. در سال 2015، امارات متحده عربی توانسته است با کنار زدن امارات به رتبه نخست برسد. در گزارش اخیر، مالزی در رتبه دوم قرار گرفته و به ترتیب ترکیه، سنگاپور، اردن، مالدیو، ایران، لبنان، عمان و عربستان سعودی در ردههای بعدی جای دارند. در سال 2015، نمره امارات در شاخص حلال 81 بوده و مالزی امتیاز 70، ترکیه 51، سنگاپور 44، اردن 39، مالدیو 38، ایران با لبنان و عمان 36 و عربستان سعودی 35 را کسب کردهاند.
در سال 2014، پس از مالزی، به ترتیب کشورهای امارات، سنگاپور، تایلند، اردن، مالدیو، ترکیه، بحرین، قطر و عربستان سعودی قرار داشتند. نکته مهم در این بین صدرنشینی امارات متحده عربی و از آن مهمتر راه یافتن ایران به جمع 10 کشور برتر در این بخش و کسب رتبه هفتم است. این درحالی است که در رتبه بندی کلی اقتصاد اسلامی جهان، مالزی در رتبه نخست قرار دارد؛ امارات متحده عربی دوم است و عربستان سعودی و عمان در ردههای چهارم و پنجم قرار دارند. علاوه‌بر این، در میان سایر کشورهایی که بهترین محیط برای گردشگری را دارند، اردن رتبه نهم را در رتبه بندی کلی اقتصاد اسلامی جهان به دست آورده و به ترتیب، سنگاپور در رده 11، ایران در رده 14، ترکیه در رده 17، لبنان در جایگاه 28 و مالدیو در مکان 31 قرار دارند.
نگاهی به آینده
انتظار میرود تا سال 2021 اندازه بازار گردشگری مسلمانان و در واقع مخارج آنان در سفرهای برون مرزی، به 243 میلیارد دلار برسد که 3/ 12 درصد از کل مخارج گردشگری جهانی را تشکیل میدهد. رشد قابل توجه این صنعت گویای آن است که مخارج مسلمانان برای سفرهای خارجی سالانه 2/ 8 درصد افزایش خواهد داشت. این در حالی است که در گزارش پیشین «وضعیت اقتصاد اسلامی جهان» پیشبینی میشد تا سال 2020 این مخارج به 233 میلیارد دلار، معادل 13 درصد از کل مخارج جهانی برسد.
دنیای اقتصاد