جمهوری اسلامی ایران یکی از کشورهای نفت خیز خاورمیانه و از اعضای اوپک است که سالیانه میلیون‌ها بشکه نفت خام را برای متقاضیان خود صادر می‌کند و هیچ‌گاه این موضوع موردنقد و نظر مسئولان در بخش‌های مختلف نبوده که این صادرات خام با عمر نزدیک به یک قرن چرا صورت می‌گیرد و همچنان نیز تداوم دارد. بررسی صادرات نفت خام، موضوع مورد بررسی این گزارش نیست و باید در جایگاه خود از دیدگاه صاحب نظران آن مورد بررسی قرار گیرد، اما صدور مواد معدنی مسئله مورد بررسی این گزارش است.
تعریف ماده خام معدنی مطابق استاندارد بین‌المللی
محمدرضا بهرامن رئیس خانه معدن ایران گفت: تعریف ماده خام معدنی برابر قانون و استاندارد بین‌المللی، آنچه که از کوه یا معدن استخراج می‌شود و در آن هیچ‌گونه تغییر ازنظر عیار و شکل صورت نگیرد و ارزش‌افزوده‌ای به آن تعلق نگرفته باشد، به‌منزله ماده خام می‌توان معرفی کرد.
به گفته وی، سنگ آهن در شمار موادی است که در واقع کانه آرایی می‌شد و عیار آن ارتقا پیدا می‌کند و از شکل خام آن را تغییر می‌دهند و ارزش‌افزوده به آن داده می‌شود.
عباسعلی ایروانی، مدیرکل دفتر نظارت بر امور معادن توضیح داد: موادی که از معادن استخراج‌شده و عملیات فرآوری و کانه‌آرایی روی آنها انجام‌شده، مواد معدنی خام نامیده می‌شوند، اما باید توجه کرد که مواد معدنی در طول مراحل فرآوری در هر مرحله نسبت به مرحله بعد خام به شمار می‌آید. به گفته وی، بررسی‌ها این امکان را می‌دهد که ماده معدنی پس از استخراج با انجام عملیات کانه‌آرایی، امکان جداسازی باطله‌ها را فراهم کند و به‌این‌ترتیب در مراحل بعدی و فرآیندهای فرآوری، زمینه افزایش خلوص محصول و کیفیت آن را فراهم می‌کند.
صادرات مواد معدنی نیازمند تعریف راهبرد
رئیس خانه معدن ایران معتقد است: نبود راهبرد مشخص در بخش معادن سبب شده تا در دوره‌های زمانی متفاوت، نسبت به این امر تصمیم‌گیری‌های متفاوتی صورت گیرد، زمانی صدور سنگ تزئینی و ساختمانی آزاد است، بعد عوارض 70 درصدی برای آن وضع می‌شود، سپس ملغی شد. وی تصریح کرد: راهبرد صادرات در این بخش به‌منزله نقشه راه است و همسو با کشورهای صادرکننده مواد معدنی، پیش می‌رویم و مزیت‌های خود را نیز باید باز تعریف کنیم.
قابلیت صادراتی بیش از 90 درصد مواد معدنی
تاکنون 68 نوع ماده معدنی در جمهوری اسلامی ایران کشف شده و بررسی‌ها نشان می‌دهد که بیش از 90 درصد مواد معدنی موجود در کشورمان، قابلیت صادراتی دارند که از جمله می‌توان به سنگ آهن، کرومیت، سنگ سرب و روی، سنگ مس در کنار عناصر نادر خاکی اشاره کرد. علاوه بر کانی‌های فلزی، غیرفلزی‌ها نیز از جمله تالک، گوگرد، سیلیس، باریت، سلستین، بنتونیت، زغال سنگ، گیلسونایت، و پودرهای معدنی مانند کربنات کلسیم و غیره برای خود بازارهای صادراتی در نقاط مختلف دنیا به ویژه چین دارند.
صادرات 21.1 میلیون تنی سنگ آهن
آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد که سال 95 مجموع صادرات سنگ آهن به رقم 21 میلیون و 193 هزار تن به ارزش 818 میلیون دلار رسید که ازنظر وزن و ارزش به ترتیب 55 و 56 درصد نسبت به سال 94 افزایش یافت.
سیاست دولت برخورد با خام فروشی
محمدرضا نعمت زاده وزیر صنعت، معدن و تجارت معتقد است: دوران فروش مواد معدنی خام پایان یافته و پارسال در دوازدهمین نمایشگاه بین‌المللی معدن در تهران توضیح داد، براساس فضای پسابرجام باید اهل حرفه در زمینه صادرات مواد معدنی تلاش کنند و در این بخش تحول ایجاد نمایند. وزیر صنعت تأکید کرد: انتظار می‌رود که فعالان بخش معدن در اندیشه فرآوری مواد معدنی باشند و ارزش‌افزوده بیشتری ایجاد کنند.
صادرات سنگ آهن به ارزش یک‌ششم واردات فولاد
جعفر سرقینی معاون امور معادن و صنایع معدنی وزارت صنعت براین باور است که نبود راهبرد لازم در زمینه صادرات سبب شد تا برپایه آمارهای موجود در سال‌های 92 - 1384 درمجموع 120 میلیون تن سنگ آهن در کشور به ارزش پنج میلیارد دلار صادر شود، از سوی دیگر در این مدت به میزان 30 میلیارد دلار فولاد وارد کشور شده است و در واقع یک‌ششم صدور سنگ آهن، ارزش فولاد وارداتی داشتیم.
بهره‌برداری مفت از معادن
سرقینی معتقد است: افرادی که در دوره 92- 1384 مواد معدنی و سرمایه کشور را به «ثمن بخس» به کشور چین و دیگر کشورها صادر کردند و این‌ها باید امروز شرمنده باشند، زیرا با حقوق دولتی به خزانه واریز می‌کنند، در واقع بهره‌برداری از معادن مفت صورت گرفته است.
هیچ تولیدی به شکل خام صادر نشود
مسعود منصور معاون حفاظت و امور اراضی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری گفت: به‌طورکلی باید از صادرات مواد خام جلوگیری شود و تلاش لازم هم صورت گیرد تا هیچ محصولی به شکل خام از کشور صادر نشود. به گفته وی، چنانچه محصولاتی به شکل قانونی صادرمی‌شود، بهتر است ابتدا فرآوری و سپس صادر شود، زیرا خام فروشی ضربه‌ای بر بنیان‌های اساسی کشور است.
کارخانه‌های ایران در فرآوری سنگ ضعف دارند
ابوالقاسم شفیعی رئیس انجمن سنگ ایران اظهار داشت: آمارهای واقعی نشان می‌دهد که میزان صادرات سنگ ساختمانی و تزئینی ایران سالیانه به رقم 250 میلیون دلار می‌رسد که از این رقم 200 میلیون دلار ارزش صدور سنگ خام و بقیه فرآوری شده است.
وی گفت: صنعت فرآوری سنگ ساختمانی و تزئینی ایران ضعیف است و رشد تقاضای سنگ در داخل کشور، مانع از رشد و ارتقای جایگاه ایران در این عرصه شده است. وی تصریح کرد: ترکیه به‌عنوان یک رقیب ایران امروز به سطح 2.5 میلیارد دلار صادرات در این بخش رسیده، درحالی‌که سال 1369 حدود 50 درصد ارزش صادرات ایران را داشت و به‌زحمت به رقم 40 میلیون دلار می‌رسید.
صدور خام مواد معدنی ادامه دارد
مهدی کرباسیان رئیس هیات عامل سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) افزود: یک واقعیت را باید پذیرفت که برخی از مواد معدنی باید به‌صورت خام صادر شود و این امر کم‌وبیش ادامه دارد، اما سیاست دولت ایجاد ارزش‌افزوده در کشور و جلوگیری از خام‌فروشی است.
بر اساس آمارهای بین‌المللی، ایران در شمار 10 کشور نخست جهان و اولین کشور خاورمیانه ازنظرداشتن ذخایر معدنی است و به استناد گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی هفت درصد ذخایر معدنی جهان در ایران جای دارد، اما با وجود این قابلیت در سال‌های گذشته، ایران نتوانسته از این ویژگی‌ها برای رشد اقتصادی کشور استفاده کند.
ارزش بیش از 7 میلیارد دلاری صادرات مواد و صنایع معدنی
بر اساس عملکرد تجارت خارجی ایران در سال 95، میزان صادرات مواد و صنایع معدنی به میزان 57 میلیون و 684 هزار و 164 تن به ارزش هفت میلیارد و دو میلیون دلار بود که ازنظر وزن و ارزش نسبت به سال 94 به ترتیب رشد 38 و 17 درصدی را ثبت کرد. برابر آمارها، صادرات وزنی تولیدات معادن و صنایع معدنی و ارزشی به ترتیب 44 و 16 درصد ارزش کل صادرات را دارد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
ماده خام در قانون معادن باید به شکل مشخص‌تری از سوی قوه مقننه تبیین و تشریح شود و هرگونه گمانه‌زنی و تفسیر متفاوت را مجریان قانون از آن نداشته باشند، ضمن اینکه شورای عالی معادن نیز باید از دیدگاه صاحب‌نظران و تشکل‌های معدنی برای دستیابی به تعریفی واحد در این بخش بهره گیرد.
ضعف ساختار صنعتی، وابستگی به صنایع وارداتی از جمله عواملی است که در دوره‌های گذشته موجب رونق یا افت صادرات مواد خام شده و انتظار می‌رود، توافق برجام نقش مؤثری در نوسازی و بهسازی ماشین‌آلات بخش معدن شود تا به امر بهبود فرآوری مواد معدنی کمک کند.
امروز علاوه براینکه سنگ آهن به‌عنوان یک ماده خام مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، شمش فولادی، آلومینیومی، مسی و ... نیز خام خوانده می‌شود و به‌این‌ترتیب همچنان ابهام مسئله به قوت خود باقی است و اهل حرفه با آرای متفاوتی روبرو هستند. فرهنگ بومی‌سازی صنعت، از اقدامات مؤثر در چارچوب سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است، اما این مهم در تمامی صنایع قابلیت اجرا ندارد و به عبارتی نیاز به اختراع مجدد چرخ نیست، ولی تا آنجا که امکان دارد از قابلیت‌های داخلی به‌منظور فرآوری مواد معدنی باید بهره‌گیری شود تا ارزش‌افزوده این مواد در داخل کشور هدایت شود و زمینه اشتغال بیشتری را فراهم سازد.
کلام آخر اینکه جلب و جذب سرمایه‌گذاری خارجی یکی از راه‌های اصلی برای جلوگیری از خام فروشی است، زیرا با فناوری روز خارجی می‌توان مواد معدنی غنی کشور را فرآوری و با بالاترین ارزش‌افزوده به بازارهای صادراتی، عرضه کرد و ضمن توسعه صنایع و معادن کشور، در چارچوب سند چشم‌انداز 1404 حرکتی با شتاب لازم را داشت.
ایرنا