آمارها نشان می‌دهد ایران در این بازارها از رقبای خود جامانده است. این در حالی است که ایران با داشتن مزیت‌هایی چون هم‌مرز بودن، راه‌های ارتباطی زمینی نزدیک که نتیجه آن کاهش هزینه حمل‌ونقل و صادرات است و ارتباطات فرهنگی و تاریخی از بازار وارداتی همسایگان خود عقب‌مانده و تنها توانسته سهم ناچیز 5/ 4 درصدی (صادرات 3/ 13 میلیارد دلار) را از این بازار به خود اختصاص دهد. حال آنکه معمولا کشورها سعی می‌کنند برای توسعه تجارت خود، از بازارهای همسایه غافل نباشند، چراکه صادرات به این بازارها برای صادرکنندگان اقتصادی‌تر است.
به این ترتیب ایران برای افزایش سهم خود در بازار وارداتی کشورهای همسایه نیازمند توسعه روابط تجاری با این کشورها است. اما به دلایل گوناگونی چون مشکلات بانکی، مسائل سیاسی، بی‌انگیزگی صادرکنندگان و عدم شناخت پتانسیل‌های صادراتی بازارهای همسایه، نتوانسته است در این راه موفق عمل کند. از سوی دیگر، عدم پیوستن ایران به سازمان تجارت‌جهانی(WTO) موجب‌شده تا کالاهای ایرانی به‌دلیل مسائلی چون دیوارهای تعرفه‌ای و کیفیت، در بازار وارداتی کشورهای عضو این سازمان، مزیت رقابتی خود را از دست بدهند. به عقیده کارشناسان، عدم تعریف یک نقشه راه منسجم برای تجارت، منجر به کاهش سهم ما از بازارهای وارداتی کشورهای همسایه از سوی رقیبان تجاری شده است.
گزارش منتشر شده از سوی پایگاه خبری اتاق بازرگانی ایران حاکی از آن است که براساس آمارهای سازمان تجارت‌جهانی، همسایگان خاکی ایران شامل عراق، ترکیه، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، افغانستان و پاکستان، در سال 2016 در مجموع حدود 295 میلیارد دلار کالا از دیگر کشورها وارد کرده‌اند. البته در مورد این آمار باید خاطرنشان کرد که سازمان تجارت جهانی آمار واردات و صادرات همه اعضای خود را ثبت کرده و در اختیار دارد؛ اما برای کشورهایی که عضو این سازمان نیستند، آمار واردات و صادرات به‌صورت تقریبی و با بهره‌گیری از آمار صادرات و واردات کشورهای عضو برآورد می‌شود. با این حال در مورد تجارت دوطرفه کشورهایی که هیچ‌یک عضو WTO نیستند (مثل ایران و عراق) هیچ‌گونه آماری در پایگاه اطلاعاتی سازمان وجود ندارد و سازمان قادر نیست آمار تقریبی قابل‌اتکایی از تجارت آنها با یکدیگر برآورد و منتشر کند.
صادرات ایران به کشورهای همسایه
آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد که ارزش صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای یادشده در سال 1395 در مجموع حدود 3/ 13 میلیارد دلار بوده است که با توجه به واردات نزدیک به 300 میلیارد دلاری این کشورها، رقم ناچیزی به‌شمار می‌آید. براساس آمار اعلامی، از میان 7 کشور یادشده، بیشترین میزان صادرات ایران به عراق با ارزشی معادل 6 میلیارد و 132 میلیون دلار صورت گرفته است. پس از آن به ترکیه به میزان 3 میلیارد و 248 میلیون دلار کالا صادر شده است. همچنین تجار ایرانی توانسته‌اند در این زمان، 2 میلیارد و 459 میلیون دلار کالا به افغانستان صادر کنند. به پاکستان و ترکمنستان نیز به ترتیب 796 میلیون دلار و 547 میلیون دلار صادرات صورت گرفته است. جمهوری آذربایجان نیز در این مدت 359 میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده است. میزان کالای صادراتی به ارمنستان نیز 179 میلیون دلار گزارش شده است.
سهم ایران از بازار وارداتی کشورهای همسایه
در بین همسایگان ایران، ترکیه با توجه به شرایط جمعیتی مناسب و تولید ناخالص داخلی بیش از 2 تریلیون دلار (بر مبنای قدرت خرید) بازار وارداتی بسیار مناسبی به‌شمار می‌رود. اگرچه این کشور هم‌اکنون دومین مقصد مهم صادرات غیرنفتی ایران محسوب می‌شود اما در سال گذشته ارزش صادرات غیرنفتی ایران به ترکیه تنها حدود 2/ 3 میلیارد دلار یعنی کمتر از 2 درصد کل واردات این کشور بوده است. براساس آمار اعلامی، کشورهایی مانند «چین، آلمان، روسیه، آمریکا، ایتالیا، فرانسه و کره‌جنوبی» از جمله بزرگ‌ترین صادرکنندگان کالا به ترکیه در سال 2016 به‌شمار می‌روند که از بین آنها دو کشور چین و آلمان به ترتیب با صادرات بیش از 25 میلیارد دلار و بیش از 21 میلیارد دلار بیشترین سهم را از بازار بزرگ واردات ترکیه به خود اختصاص داده‌اند. کره‌جنوبی نیز در بین این کشورها کمترین میزان صادرات (6 میلیارد و 384 میلیون دلار) به این کشور را داشته است.
پاکستان با وارد کردن حدود 47 میلیارد دلار کالا در سال 2016 پس از ترکیه، دومین بازار وارداتی مهم در بین همسایگان ایران به‌شمار می‌رود. اگرچه پاکستان ازلحاظ سرانه تولید ناخالص داخلی جزو کشورهای کم‌درآمد جهان محسوب می‌شود اما جمعیت بیش از 200 میلیون نفری این کشور می‌تواند از آن بازار وارداتی مناسبی بسازد. با تمام این اوصاف، صادرات ایران به پاکستان در سال گذشته تنها حدود 800 میلیون دلار بوده و کمتر از 2 درصد از سهم بازار واردات این کشور به تولیدکنندگان ایرانی رسیده است. این درحالی است که براساس آمارها، کشورهای «چین، امارات، اندونزی، آمریکا، ژاپن، عربستان و هند» در این مدت توانسته‌اند سهم‌های بالایی از بازار وارداتی پاکستان را از آن خود کنند. کشورهای چین و امارات به ترتیب با صادرات نزدیک به 14 میلیارد دلار و 6 میلیارد دلار در رده‌های اول و دوم صادرکنندگان کالا به این کشور قرار گرفته‌اند.
عراق با تکیه بر درآمدهای نفتی سرشار خود جایگاه سومین واردکننده بزرگ کالا را در بین همسایگان ایران به خود اختصاص داده است. ایران با صادرات بیش از 6 میلیارد دلار کالا به عراق، سومین صادرکننده بزرگ به این کشور محسوب می‌شود؛ هرچند این آمار به همان دلیلی که قبلا گفته شد (عدم عضویت هر دو کشور در سازمان تجارت جهانی) در پایگاه‌های اطلاعاتی زیرمجموعه WTO درج نشده است. با پایان قریب‌الوقوع جنگ داخلی عراق و آغاز روند بازسازی مناطق آسیب‌دیده، قطعا واردات عراق از دیگر کشورها افزایش خواهد یافت و ایران باید از این فرصت به نحو احسن استفاده کند. براساس آمارهای سازمان تجارت جهانی، دو کشور ترکیه و چین با صادرات بیش از 7 میلیارد دلار به عراق، بیشترین سهم را در میان سایر کشورهای عمده صادرکننده به این کشور به خود اختصاص داده‌اند. کشورهای «کره‌جنوبی، آمریکا، هند، روسیه و آلمان» نیز پس از چین و ترکیه بیشترین میزان صادرات به عراق را داشته‌اند. آلمان با 808 میلیون دلار صادرات به عراق در رده هفتم کشورهای صادرکننده به این کشور قرار گرفته است.
جمهوری آذربایجان به‌عنوان یک کشور نفت‌خیز و به‌سرعت درحال‌توسعه، هم‌اکنون در بین کشورهای همسایه ایران از لحاظ ارزش کل واردات در رتبه چهارم قرار دارد. این کشور در سال گذشته میلادی بیش از 7 میلیارد دلار صرف واردات کرده است که صادرکنندگان ایرانی تنها حدود 5 درصد از این مبلغ را جذب کرده‌اند. البته ایران با 359 میلیون دلار صادرات به جمهوری آذربایجان، در رتبه ششم بزرگ‌ترین صادرکنندگان به این کشور قرار داشته اما به همان دلیلی که اشاره شد (عدم عضویت هر دو کشور در سازمان تجارت جهانی) نام ایران در بین صادرکنندگان کالا به آذربایجان دیده نمی‌شود. آمارهای سازمان تجارت جهانی نشان می‌دهد کشورهای «روسیه، ترکیه، انگلیس، آمریکا، آلمان، چین و ایتالیا» از جمله بزرگ‌ترین صادرکنندگان کالا به این کشور محسوب می‌شوند. از میان کشورهای عنوان شده، روسیه با صادراتی معادل یک میلیارد و 508 میلیون دلار و ترکیه با صادراتی معادل یک میلیارد و 286 میلیون دلار بیشترین سهم را در بازار وارداتی جمهوری آذربایجان به خود اختصاص داده‌اند. ایتالیا نیز با صادرات 301 میلیون دلاری کمترین سهم را در بین این کشورها داشته است.
افغانستان همواره یک شریک تجاری مهم برای ایران به حساب آمده است. اشتراکات فرهنگی قابل‌توجه دو کشور و شناخت مناسب دو طرف از بازارهای یکدیگر باعث شده هیچ کشوری توان رقابت با ایران در بازار افغانستان را نداشته باشد. ایران سال گذشته بیش از 4/ 2 میلیارد دلار کالا به افغانستان صادر کرد که این رقم حدود 80 درصد بالاتر از ارزش صادرات پاکستان به این کشور بوده است؛ هرچند باز هم به دلیل عدم عضویت هر دو کشور ایران و افغانستان در سازمان تجارت جهانی تا قبل از سال 2016 (افغانستان در نیمه دوم سال 2016 به جمع کشورهای عضو WTO پیوسته است)، آماری از تجارت دوجانبه این دو کشور در پایگاه‌های وابسته به WTO دیده نمی‌شود.
اما براساس آمارهای سازمان تجارت جهانی، در سال 2016، بزرگ‌ترین صادرکنندگان کالا به افغانستان، کشورهای «پاکستان، آمریکا، قزاقستان، هند، چین، روسیه و ترکیه» بوده‌اند که از میان آنها پاکستان با صادراتی بیش از یک‌میلیارد دلار در جایگاه اول صادرکنندگان به این کشور قرار گرفته است. پس از آن آمریکا با صادراتی معادل 913 میلیون دلار در رده بعدی جای گرفته است. از میان کشورهای عنوان شده، ترکیه با 146 میلیون دلار، کمترین میزان صادرات به این کشور را به خود اختصاص داده است.
ترکمنستان از لحاظ اقتصادی در قیاس با سایر همسایگان خاکی ایران (به‌جز ترکیه) کشور مرفه‌تری محسوب می‌شود اما به دلیل کم‌جمعیت بودن، بازار واردات آن چندان بزرگ نیست. البته این کشور نیز اشتراکات فرهنگی زیادی با ایران دارد و ایران می‌تواند سهم خود از بازار واردات این کشور را با تکیه بر این مزیت افزایش دهد. طبق آمارهای رسمی گمرک ایران، ارزش صادرات ایران به ترکمنستان سال گذشته حدود 547 میلیون دلار بوده است که این رقم، ایران را در جایگاه سوم صادرکنندگان برتر به ترکمنستان قرار می‌دهد. البته همان مشکل آماری قبلی در مورد ترکمنستان هم صدق می‌کند و در پایگاه‌های اطلاعاتی سازمان تجارت جهانی نام ایران در بین صادرکنندگان برتر به ترکمنستان درج نشده است. کشورهای «ترکیه، روسیه، آلمان، ژاپن، کره‌جنوبی، چین و ایتالیا» در سال 2016، به ترتیب بیشترین سهم را در بازار وارداتی ترکمنستان داشته‌اند. براساس آمار اعلامی از سوی سازمان تجارت جهانی، از میان کشورهای یاد شده، دو کشور ترکیه و روسیه به ترتیب با صادرات بیش از یک میلیارد دلار و 571 میلیون دلار بیشترین سهم و ایتالیا نیز با صادرات 250 میلیون دلار کمترین سهم را در بازار وارداتی ترکمنستان به خود اختصاص داده‌اند.
ارمنستان از لحاظ اندازه بازار واردات، در بین همسایگان خاکی ایران در رده آخر قرار می‌گیرد. این کشور کوچک و کم‌جمعیت در سال 2016 تنها کمی بیش از 2/ 3 میلیارد دلار کالا از سایر کشورها وارد کرده است؛ هرچند کشوری مانند روسیه توانسته است حدود یک میلیارد دلار کالا به این بازار کوچک صادر کند. همچنین آمارهای اعلامی از سوی سازمان توسعه تجارت نشان می‌دهد بزرگ‌ترین صادرکنندگان کالا به ارمنستان را کشورهای «روسیه، چین، ایران، ترکیه، آلمان، ایتالیا و اوکراین» تشکیل می‌دهند که دو کشور روسیه و چین به ترتیب با داشتن 995 میلیون دلار و 356 میلیون دلار صادرات در جایگاه اول و دوم صادرکنندگان به این کشور قرار داشته‌اند. ایران نیز با صادرات 164 میلیون دلار جایگاه سوم صادرکنندگان به این کشور را به خود اختصاص داده است.
همچنین در سال 1395، صادرات ایران به ارمنستان، به روایت گمرک ایران حدود 179 میلیون دلار برآورد شده است. از میان بزرگ‌ترین کشورهای صادرکننده کالا به ارمنستان، اوکراین با 102 میلیون دلار کمترین میزان صادرات به این کشور را داشته است.
دنیای اقتصاد