در سوی دیگر، خبرها حاکی از قحطی بنزین در ونزوئلا است. کشوری که سال‌ها با تثبیت غیرواقعی بهای سوخت و دادن یارانه‌های گزاف به حامل‌های انرژی، دچار فقر شدید اقتصادی شده است. اکنون سایر اقتصادهای نفتی با عبرت از این موضوع، الگوی شوک‌درمانی را برای نجات اقتصاد خود انتخاب کرده‌اند.
بالاخره گمانی‌زنی‌ها از افزایش نرخ بنزین در عربستان رنگ واقعیت گرفت و از روز گذشته، نرخ سوخت خودروها در این کشور رشد حداقل ۸۰ درصدی را تجربه کرد. به‌طوری‌که نرخ بنزین معمولی به ۱۵۷۵ تومان و بنزین سوپر به ۲۲۸۵ تومان رسید. به‌نظر می‌رسد عربستان قصد دارد با شوک‌درمانی اثر به‌تعویق انداختن چندین ساله اصلاحات قیمتی را جبران کند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که اختصاص یارانه به خصوص برای انرژی از سوی دولت‌های کشورهای نفت‌خیز ابزار متداولی به شمار می‌رود که افزایش وابستگی به درآمدهای نفتی را به دنبال داشته است. با این حال به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر به خصوص بعد از افت قیمت‌های جهانی نفت شاهد تغییر رویه در این دسته از کشورها هستیم. غالب کشورهای نفت‌خیز به دنبال افت شدید قیمت نفت با کسری بودجه مواجه شده‌اند، از این رو با اصلاح قیمت سوخت سعی کرده‌اند که یارانه کمتری پرداخت کنند تا علاوه بر کاهش کسری بودجه، وابستگی اقتصاد خود را به نفت کاهش دهند. اما در کنار این کشورها، اقتصاد ونزوئلا را داریم که با بنزین تقریبا رایگان سعی داشته همواره رضایت عمومی را جلب کند. اما این سیاست در کنار مجموعه‌ای از سیاست‌های پوپولیستی موجب شده که مردم ونزوئلا این روزها نه تنها نتوانند از بنزین مجانی استفاده کنند، بلکه با قحطی بنزین نیز مواجه شوند.
شروع اصلاح قیمت‌ها در عربستان
عربستان روز گذشته قیمت بنزین را به شدت افزایش داد. آن‌طور که خبرگزاری رویترز اعلام کرده است، خبرگزاری دولتی اس‌پی‌ای (آژانس خبری سعودی) روز گذشته خبر از افزایش نرخ بنزین در عربستان با ۳ هدف افزایش بهینه‌سازی مصرف، تنوع بخشی به درآمدهای دولت و قطع وابستگی این کشور به درآمدهای نفتی داده است.
بر این اساس، نرخ بنزین با اکتان ۹۱ از 0/75 ریال سعودی با ۸۳ درصد افزایش به 1/37 ریال رسید. بهای بنزین سوپر یا همان اکتان ۹۵ اما با ۱۲۷ درصد رشد قیمت از 0/9 ریال سعودی به 2/04 ریال رسید. بر اساس نرخ برابری دلار به ریال سعودی، می‌توان گفت نرخ بنزین سوپر در حال حاضر در این کشور 54/4 سنت و بنزین معمولی 37/5 سنت به فروش می‌رسد. اگر بر اساس نرخ دلار آزاد قیمت‌ها را به تومان برگردانیم، به نرخ ۱۵۷۵تومان برای هر لیتر بنزین معمولی و ۲۲۸۰ تومان برای هر لیتر بنزین سوپر می‌رسیم. این رشد قیمت در نرخ بنزین در حالی رخ داده که پیش از این برخی منابع آگاه افزایش قیمت‌ها را ۸۰ درصد اعلام کرده بودند.
بر اساس یک طرح مالی بلندمدت که ماه گذشته منتشر شد، عربستان قصد دارد تا سال ۲۰۲۳ یارانه پرداختی به انرژی را کاملا متوقف کند و از این سال به بعد انواع سوخت بر اساس قیمت‌های جهانی و به شکل آزاد قیمت‌گذاری خواهد شد. این هدف‌گذاری در حالی انجام شده که قیمت‌های تعیین شده در حال حاضر نیز با قیمت‌های جهانی فاصله چندانی ندارد و دولت سعودی با وجود درآمد سرشاری که از تولید روزانه ۱۰ میلیون بشکه نفت در روز به دست می‌آورد، یارانه چندانی برای سوخت پرداخت نمی‌کند. در واقع قیمت فوب خلیج فارس بنزین اکتان ۹۱ ماه گذشته حدود ۴۳ سنت برای هر لیتر بود. از این رو دولت سعودی برای هر لیتر بنزین معمولی تنها ۵/ ۵ سنت یارانه پرداخت می‌کند. این رقم در طول سال بسته به مسیر قیمت‌های جهانی که ممکن است از ۴۳ سنت بیشتر یا کمتر شوند، تغییر خواهد کرد.
دولت ایران نیز در بودجه سال آینده تبصره‌ای که به تبصره ۱۸ مشهور شده را گنجانده و بر اساس آن قصد دارد نرخ بنزین را به ۱۵۰۰ تومان برساند. این اقدام دولت موافقان و مخالفانی دارد، برخی با بیان اینکه رفاه قشر کم‌درآمد جامعه تحت تاثیر قرار می‌گیرد با افزایش قیمت‌ها مخالفت کرده‌اند. در مقابل عده‌ای بر این باورند که اگر ایران قصد دارد در مسیر اصلاح اقتصادی قرار گیرد و وابستگی خود به نفت را کاهش دهد ناگزیر به کاهش پرداخت یارانه‌ها است. در حال حاضر دولت ایران بعد از دولت چین، کشوری با جمعیت چندین برابری، بیشترین یارانه انرژی در جهان را پرداخت می‌کند. علاوه بر هزینه‌های مالی بسیاری که این اقدام برای دولت داشته، بنزین ارزان به رشد افسار گسیخته مصرف در کشور نیز منجر شده است که آلودگی این روزهای کلان‌شهرها نتیجه آن است. این اما و اگرها در حالی ادامه دارد که علاوه بر عربستان دیگر کشورهای نفت‌خیز به کاهش یارانه انرژی در سال‌های اخیر اقدام کرده‌اند.
کشورهای نفت‌خیز چرا یارانه می‌دهند؟
غالب کشورهای نفت‌خیز از جمله کشورهای حاشیه خلیج فارس همواره بنزین و گازوئیل یارانه‌ای به شهروندان خود عرضه می‌کنند. این اقدام با دو هدف انجام می‌شود. اول اینکه دولت‌ها با پرداخت یارانه نقدی و غیرنقدی از درآمدهای نفتی، سعی در حفظ قدرت و افزایش محبوبیت خود دارند؛ در واقع این دولت‌ها در ازای پرداخت یارانه مشروعیت و محبوبیت سیاسی خریداری می‌کنند. دوم اینکه در کشورهای نفت‌خیز همواره این استدلال مطرح می‌شود که «در شرایطی که ما دارای بزرگترین ذخایر نفت و گاز جهان هستیم، چرا شهروندان از این ذخایر و منابع سود نبرند؟» این همان استدلالی است که از دهه ۷۰ میلادی همزمان با ملی شدن صنعت نفت در این کشورها، رواج پیدا کرد. با این حال به اعتقاد اقتصاددانان پرداخت یارانه هرچند با شعار «مبارزه علیه نابرابری‌های اقتصادی» انجام می‌شود، اما در نهایت خود به نابرابری‌ها دامن زده و موجب می‌شود که دهک‌های بالایی و قشر متوسط این یارانه ببرند. چراکه معمولا قشر ضعیف جامعه سرمایه کمتری برای خرید اتومبیل دارند و در نتیجه کمتر از بنزین یارانه‌ای استفاده می‌کنند.
اکونومیست نیز در گزارشی از منابع طبیعی به‌عنوان یکی از بزرگترین محرک‌های قدرت‌گیری پوپولیسم در کشورهای آمریکای لاتین که غالبا دارای ذخایر عظیم نفتی هستند، یاد می‌کند. اکونومیست می‌گوید: «غالب مردم آمریکای لاتین بر این باورند که دارای کشوری ثروتمند هستند، در حالی که این درست نیست. پوپولیست‌ها معمولا فساد، الیگارشی (حکومت اقلیت) و این اواخر شرکت‌های بزرگ چند‌ملیتی نفتی و شرکت‌های معدنی را به‌عنوان عاملان فقر معرفی می‌کنند و به نکوهش آنها می‌پردازند. اتخاذ چنین مواضعی معمولا در صندوق‌های رای خوب کار می‌کند. اما آنها آدرس غلط می‌دهند و با همین شیوه آمریکای لاتین را به یک کوچه بن‌بست هدایت کرده‌اند. چراکه توسعه کشورها جز از کانال قوانین درست و نهادهای حقوقی مناسب محقق نمی‌شود.»
تغییر مسیر در حاشیه خلیج‌فارس
اما کشورهای نفت‌خیز در سال‌های اخیر به دلیل فشار اقتصادی ناشی از افت قیمت نفت به دنبال راهکارهایی برای کاهش هزینه‌های خود از جمله کاهش پرداخت یارانه انرژی رفته‌اند. حداقل ۱۰ کشور نفت‌خیز خاورمیانه در این مدت اقدام به اصلاح قیمت انرژی کرده‌اند. با این حال کاهش یارانه انرژی چندان مناسب نبوده و قیمت سوخت در بسیاری از این کشورها همچنان کمتر از نرخ‌های جهانی است.ایران اما در سال‌های اخیر روندی خلاف دیگر کشورهای منطقه را طی کرده است. ایران که کاهش یارانه سوخت را از میانه‌های دهه ۸۰ شمسی آغاز کرده بود، در سال‌های اخیر به بهانه کاهش قیمت نفت و به دنبال آن کاهش نسبی قیمت بنزین در بازارهای جهانی، روند هدفمندی یارانه‌ها را متوقف کرده است. از این‌رو با وجود اینکه جزو سردمداران کاهش یارانه‌ها محسوب می‌شود، در حال حاضر نسبت به غالب کشورهای حاشیه خلیج فارس بنزین را با قیمت پایین‌تری عرضه می‌کند.به‌نظر می‌رسد نگاهی به سرنوشت ونزوئلا، کشوری که به بنزین رایگان معروف است، کشورهای نفت‌خیز را به اصلاح یارانه انرژی مصمم کند.
ونزوئلا؛ کشوری با بنزین مفت
تصور کنید که برای پر کردن باک خودروی خود با بنزین، هزینه کمتری نسبت به هزینه باد کردن لاستیک‌های خودرو با هوا بپردازید. این اتفاق در ونزوئلا یعنی غیرمنطقی و عجیب‌ترین اقتصاد دنیا سال‌ها در حال وقوع است. نرخ بنزین در ونزوئلا برای هر لیتر کمتر از یک سنت و تقریبا مجانی محسوب می‌شود.نرخ بنزین در این کشور به مدت ۲۰ سال یعنی از ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۶ ثابت باقی مانده بود. اما با وجود ثابت ماندن نرخ بنزین، تورم در این کشور ثابت باقی نماند و در حال حاضر به ارقام عجیبی یعنی نزدیک به ۱۰۰۰ درصد رسیده است. ثبات دستوری قیمت بنزین در ونزوئلا برای سال‌های متوالی موجب شد که قیمت این سوخت با قیمت‌های جهانی فاصله بسیار زیادی بگیرد و زمانی که دولت نیکولاس مادورو اوایل سال ۲۰۱۶ تصمیم گرفت قیمت‌ها را اصلاح کند، مجبور شد نرخ بنزین را ۶ هزار برابر کند و از 0/097 بولیوار(واحد پول ونزوئلا) به ۶ بولیوار برساند. اما نتیجه این کار چندان محسوس نبود و نتوانست فاصله قیمت سوخت در ونزوئلا را با قیمت‌های جهانی کم کند. نتیجه این اقدام این بود که در سال ۲۰۱۶ قیمت بنزین بر اساس دلار از کمتر از یک سنت به حدود دو سنت رسید، اما همین رشد اندک نیز چندان دوام نداشت. در سال جاری با وجود تورم افسار گسیخته که به بی‌ارزش شدن بیش از پیش هر بولیوار در این کشور منجر شده، نرخ دلاری بنزین مجددا به زیر یک سنت رسید.
در ونزوئلا بنزین رایگان «حق مسلم» دانسته می‌شود. در واقع گفته می‌شود مردم در کشوری که روی بزرگترین ذخایر نفتی جهان نشسته است، چرا برای بنزین مبلغی پرداخت کنند؟ این تفکر موجب شد اقدام دولت کارلوس آندرس پرز رودریگز، رئیس‌جمهوری ونزوئلا در سال‌های ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۳ برای افزایش قیمت بنزین به اعتراضات شدید خیابانی منجر شود. از این رو زمانی که رئیس‌جمهوری پوپولیست ونزوئلا یعنی هوگو چاوز قدرت را در دست گرفت، ترجیح داد برای کم نشدن محبوبیتش به پرداخت شدید یارانه بنزین ادامه دهد. در واقع دولت به جای روشنگری و شفاف کردن آینده عرضه بنزین رایگان برای عموم مردم، سیاست‌های غلط اقتصادی را ادامه داد و کار به جایی رسید که در سال ۲۰۱۳ ونزوئلا بیش از ۱۳ میلیارد از درآمدهای نفتی خود را صرف پرداخت یارانه بنزین کرد.
ادامه سیاست‌های پوپولیستی در دوران نیکولاس مادورو موجب شد که ونزوئلا از کشوری با بنزین مفت به کشوری با قحطی بنزین بدل شود. اویل پرایس در گزارشی از مشکلات مردم این کشور برای مسافرت‌های تعطیلات سال نو نوشته است. بر اساس این گزارش در حال حاضر اگر در ونزوئلا مجبور باشید سوار تاکسی شوید ممکن است حدود ۶ ساعت کنار خیابان منتظر عبور یک تاکسی بمانید. داستان ونزوئلا در بطن خود درسهای بزرگی برای کشورهای نفت‌خیز دارد. همانطور که گفته شد بزرگترین مانع در برابر اصلاحات اقتصادی در این کشور، عدم شفافیت برای اجرای اصلاحات اقتصادی بود. بنابراین اگر کشورهای نفت‌خیز بخواهند اصلاحات اقتصادی را ادامه دهند و از سیاست‌های پوپولیستی فاصله بگیرند تا مانند ونزوئلا در نهایت در «کوچه بن‌بست» به دام نیفتند، باید با شفاف کردن هرچه بیشتر فضای کشور از موانع این مسیر عبور کنند. ممکن است اصلاحات اقتصادی در کوتاه‌مدت برای عموم مردم دردناک باشد، اما رشد اقتصادی بلندمدت این تغییرات را پشتیبانی می‌کند و هزینه‌های آن را به خوبی می‌پردازد.
دنیای اقتصاد