اواسط ماه مه زمانی است که رئیس‌جمهوری آمریکا باید درباره تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای ایران تصمیم‌گیری کند. تندروتر شدن کابینه ترامپ به‌خصوص با معرفی مایک پمپئو از سوی ترامپ برای بر عهده گرفتن پست وزارت امور خارجه آمریکا، پابرجا ماندن توافق بین‌المللی برجام بیش از پیش در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است. پمپئو به‌عنوان مخالف افراطی با توافق هسته‌ای ایران و پنج قدرت جهانی شهرت دارد. در واقع چنانچه ترامپ با حمایت وزیر امور‌خارجه جدید (که مدیریت سازمان سیا را برای بر عهده گرفتن پست جدید رها کرده است)، مخالفت همیشگی خود با برجام را عملی سازد، تحریم‌های ثانویه بار دیگر علیه ایران برقرار و فشار آمریکا به کشورهای دنیا برای کاهش خرید نفت از ایران آغاز می‌شود. این اتفاق به معنای خروج بخشی از تولیدات نفت ایران از بازار نفت و کاهش عرضه این کالا است.
سرنوشت نفت بدون برجام
ژانویه زمانی بود که ترامپ تعلیق تحریم‌های هسته‌ای ایران را بر اساس توافق برجام تمدید کرد. اما او در همان زمان نیز نارضایتی خود را از ادامه حضور آمریکا در توافق بین‌المللی هسته‌ای با ایران آشکار و اعلام کرد مشخص نیست در موعد بعدی، تعلیق تحریم‌ها تمدید شود. حالا ترامپ در آستانه زمانی که باید در رابطه با تعلیق مجدد تحریم‌های ایران تصمیم‌گیری کند، در کابینه خود دست به تغییراتی زده است که سیگنال‌هایی از مخالفت بیشتر با برجام صادر می‌کند. اخراج ناگهانی رکس تیلرسون، مدیرعامل سابق شرکت نفتی اکسون موبیل و کسی که تا هفته قبل به‌عنوان وزیر امور خارجه آمریکا شناخته می‌شد، نتیجه تازه‌ترین تصمیم ترامپ است. به دستور رئیس‌جمهوری آمریکا، مایک پمپئو، صندلی ریاست خود در سازمان سیا (آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا) را ترک کرده است تا بعد از تیلرسون، وزیر امور خارجه آمریکا شود. اما این تنها تغییری نیست که ترامپ در کابینه خود انجام داده است. روزنامه نیویورک‌تایمز به تازگی از اخراج هربرت مک مستر، مشاور امنیت ملی ترامپ از کاخ سفید خبر داده است. به نظر می‌رسد موجی که ترامپ در کابینه‌اش به راه انداخته، تغییرات بیشتری به همراه خواهد داشت که منجر به ورود افراد رادیکال‌تر به حلقه نزدیکان ترامپ خواهد شد.
اما پس از برکناری ناگهانی تیلرسون که سه‌شنبه هفته گذشته از طریق توییتر رسمی ترامپ اطلاع‌رسانی شد، بازار نفت با شوک مثبت همراه شد. هرچند کارشناسان عقیده دارند واکنش بازار نفت به تصمیم اخیر ترامپ مقطعی بوده است؛ اما چنانچه مخالفت‌ها با برجام از سمت آمریکا اوج بگیرد و منجر به فروپاشی این توافق شود، بازار با موج جدیدی از کاهش عرضه و رشد قیمت‌ها همراه خواهد بود. این یکی از آثاری است که با لغو احتمالی برجام شاهد آن خواهیم بود.اما چنانچه سنای آمریکا در روزهای آینده به ورود پمپئو به وزارت‌خارجه رای مثبت دهد، تصمیم اخیر ترامپ تا چه میزان و چگونه می‌تواند فروش نفت ایران را تحت تاثیر قرار دهد؟ سوال دیگر این است که واکنش بازار جهانی به اتفاقات آتی بین ایران و آمریکا چه خواهد بود و برندگان و بازندگان این بازی چه کشورهایی خواهند بود؟
خروج نفت ایران از بازار زمان می‌برد
به عقیده کارشناسان تصمیم اخیر ترامپ برای جایگزین کردن فردی تندرو به‌عنوان وزیر امور خارجه، اگرچه بر صعودی کردن قیمت نفت در روز انتشار این خبر تاثیر آنی داشت اما برای اثرگذاری پایدار به بازه‌ای حدودا شش ماهه نیاز دارد. این دیدگاه تاکید دارد حتی اگر تحریم‌های ثانویه بار دیگر علیه ایران اعمال شود، کاهش تولید نفت کشور طی چند ماه آینده رقم خواهد خورد. در تئوری، چنانچه تحریم‌های ثانویه آمریکا بار دیگر علیه ایران و به خصوص صنعت نفت کشور اعمال شود، می‌تواند هزاران بشکه از تولیدات نفت خام ایران را از بازار حذف کند. چنین اتفاقی در حالی از سوی کارشناسان پیش‌بینی می‌شود که از نگاه آنها کاهش شدید تولیدات نفت ایران مانند آنچه در دوران پیش از برجام تا پیش از اجرای برجام رقم خورد، بسیار بعید است.
پیش از این در مصاحبه‌ای که با فریدون فشارکی، بنیان‌گذار موسسه بین‌المللی فکت‌گلوبال انرژی انجام داده بود، به موضوع بازگشت احتمالی تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه ایران و اثر آن بر تولید نفت کشورمان پرداخته بود. از نگاه فشارکی، تمام تهدیدهای آمریکا علیه ایران برای جلوگیری از ورود سرمایه به صنعت نفت ایران است. بر این اساس این کارشناس عقیده دارد تهدیدهای آمریکا نمی‌تواند بار دیگر تولید روزانه نفت ایران را به سطح سال‌های پیش از اجرای برجام کاهش دهد.
بر اساس آخرین آمار اعلام شده از سوی مسوولان، ایران در حال حاضر حدود 3/8 میلیون بشکه در روز نفت خام تولید می‌کند. با احتساب میعانات گازی، صادرات نفت ایران حدود 2/4 میلیون بشکه در روز است. پس از اجرای برجام ایران طی مدت کوتاهی توانست تولید نفت خود را به سطح پیش از تحریم‌ها برساند و سهم بازار از دست رفته خود را احیا کند. در عین حال ایران به برخی مشتری‌های اروپایی، برای نخستین‌بار نفت صادر کرد. تمام این اتفاقات، افزایش صادرات نفت خام ایران به آسیا و اروپا را در پی داشت.
تسریع در ایجاد تعادل بازار
با وجود دیدگاه‌هایی که عقیده دارند حتی با وجود اعمال مجدد تحریم‌ها علیه ایران، تولید نفت کشور مانند گذشته وارد سراشیبی سقوط نمی‌شود، این انتظار وجود دارد که بخشی از تولیدات ایران از شرایط سختگیرانه احتمالی در آینده متاثر شود. در چنین شرایطی، حذف بخشی از تولیدات ایران از بازار نفت می‌تواند تاثیر چشمگیری بر تسریع ایجاد تعادل در روند عرضه و تقاضای طلای سیاه داشته باشد. اما دو مانع بر سر راه این اتفاق قرار دارد، تولیدات شیل و افزایش تولید کشورهای حاضر در توافق کاهش تولید. با تمام تهدیدهایی که از جانب ترامپ علیه صنعت نفت ایران وجود دارد، انتظار می‌رود رشد تولید شیل آمریکا مانعی جدی برای اثرگذاری کاهش احتمالی صادرات نفت ایران به بازار جهانی باشد. از دیگر سو، هرگونه افت تولید یا صادرات از سوی ایران می‌تواند به سرعت از سوی عربستان سعودی، کویت، امارات، عراق و روسیه جبران شود. پایبندی به توافق کاهش تولید، بخشی از ظرفیت تولید نفت کشورهای عضو و غیرعضو اوپک را خالی نگه داشته است. به این ترتیب در صورت کمرنگ شدن نقش ایران در بازار نفت، کشورهای حاضر در توافق کاهش تولید، قابلیت افزایش سریع تولیدات را دارند.
موانع ترامپ برای اعمال قدرت
در حال حاضر معامله‌گران بازار نفت با توجه به مخالفت جدی ترامپ با قراردادی که آن را بدترین قرارداد تاریخ آمریکا عنوان کرده، انتظار دارند فشار بیشتری از سوی آمریکا علیه ایران تحمیل شود. با این حال نکته‌ای که در این میان توجه به آن ضروری است، این است که رئیس‌جمهوری آمریکا و وزیر خارجه جدید او، با وجود ادعایی که برای پایان دادن به اجرای برجام دارند برای انجام این کار با محدودیت‌های دیپلماتیک مواجه هستند.
در این میان حمایت کشورهای اروپایی از جمله بریتانیا، فرانسه و آلمان از توافق هسته‌ای نیز قابل توجه است. این کشورها بر‌خلاف آمریکا، تمایل چندانی به خروج از برجام و اعمال دوباره تحریم‌ها علیه ایران ندارند. می‌توان گفت اهداف اقتصادی در حمایت آنها از برجام بیشترین اثر را دارد. روسیه نیز کشوری است که به علت اختلافاتی که در حال حاضر با آمریکا دارد، به احتمال زیاد در پایان دادن به برجام همکاری نخواهد کرد. به گزارش رویترز، روابط این دو کشور در حال حاضر به پایین‌ترین سطح پس از پایان جنگ سرد رسیده است. چین نیز کشوری است که در جریان مخالفت ترامپ با برجام، به احتمال زیاد به نفع ایران رای خواهد داد. آمریکا اخیرا وارد یک جنگ تجاری با این غول اقتصادی شده که روابط این دو کشور را بیش از پیش با پیچیدگی همراه کرده است. در چنین شرایطی، حتی اگر توافق برجام از جانب آمریکا مورد تهدید قرار گیرد، ممکن است جریان صادرات نفت خام ایران به اروپا و آسیا با توقف یا کاهش چشمگیر همراه نشود. در حال حاضر اروپا حدود ۴۰ درصد از نفت‌های صادراتی ایران را دریافت می‌کند. از دیگر سو ترامپ در جریان جنگ اقتصادی که با اعمال تعرفه واردات فلزات به این کشور به راه انداخته، با خشم اروپا نیز مواجه است. آسیا نیز مشتری ۶۰ درصد از نفت صادر شده از سمت ایران است. آسیا بزرگ‌ترین مشتری نفت خام ایران است و در دوران اعمال تحریم‌های هسته‌ای علیه کشورمان، همچنان خریدار نفت ایران باقی‌ماند.
عربستان، برنده تصمیمات ترامپ
هرچند برخی مشتریان نفتی کشورمان در آسیا پیش از این در گفت‌وگو با نشریه بین‌المللی پلاتس اعلام کرده بودند حتی اعمال تحریم‌های مجدد علیه ایران تاثیر چشمگیری بر تقاضای نفت ایران نخواهد داشت، با این حال بازی تازه‌ای که رئیس‌جمهور آمریکا درباره برجام به راه انداخته است، برندگانی خواهد داشت. در میان تمام کشورهایی که می‌توانند کاهش احتمالی تولیدات ایران را جبران کنند، عربستان سعودی می‌تواند برنده حقیقی بازگشت احتمالی دوباره تحریم‌ها علیه ایران باشد. به گزارش بلومبرگ، با توجه به اختلافاتی که میان ایران و عربستان وجود دارد، مقامات سعودی از موضع‌گیری‌های یکجانبه واشنگتن علیه تهران رضایت دارند. به این ترتیب عربستان نه تنها می‌تواند به واسطه افزایش تولیداتش در صورت حذف احتمالی تولید نفت ایران از بازار سود اقتصادی ببرد، بلکه با سخت‌تر شدن شرایط بین‌المللی و اقتصادی ایران، می‌تواند امتیازهای سیاسی بیشتری در منطقه و دنیا به‌دست آورد. عربستان سعودی حتی اگر با خروج احتمالی نفت ایران از بازار، تولیدات خود را جایگزین آن نکند نیز به واسطه اثرگذاری بیشتر توافق کاهش تولید از سوی اوپک، از اتفاقات احتمالی بهره‌برداری خواهد کرد. در حال حاضر کاهش ناخواسته تولید نفت در ونزوئلا که اتفاقا تحت فشار تحریم‌های آمریکا نیز قرار دارد، سود سرشاری نصیب عربستان به‌عنوان مبتکر طرح کاهش تولید کرده است.
دنیای اقتصاد