در آخرین ماه‌های دولت یازدهم، لایحه «اصلاح بخشی از ساختار دولت» که در آن بر تفکیک 3 وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت، راه و شهرسازی و نهایتا ورزش و جوانان تاکید شده بوده با قید دو فوریت تقدیم مجلس شورای اسلامی شد. کلیات این لایحه در برخی از کمیسیون‌های تخصصی مجلس در تابستان 96 و همچنین کمیسیون مشترک مجلس در بهار امسال مورد بررسی قرار گرفت و رد شد. با این وجود و با توجه به تداوم اصرار دولت، بررسی این لایحه در دستور کار این هفته مجلس قرار دارد.
مهم‌ترین و جنجالی‌ترین بخش‌های لایحه اصلاح بخشی از ساختار دولت، ماده 1 این لایحه مبنی بر تفکیک مجدد وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت به وزارت صنایع و معادن و وزارت بازرگانی و همچنین تبصره 1 این ماده از لایحه مذکور مبنی بر لغو قانون تمرکز وظایف و اختیارات بخش کشاورزی در وزارت جهاد کشاورزی بود. قانون تمرکز وظایف و اختیارات بخش کشاورزی در وزارت جهاد کشاورزی در اواخر سال ۹۱ به تصویب مجلس رسیده بود. طبق این قانون، کلیه اختیارات، وظایف و امور مربوط به سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، نظارت و انجام اقدامات لازم در مواردی همچون صادرات، واردات و تنظیم بازار داخلی محصولات و کالاهای اساسی از وزارت صنعت، معدن و تجارت منتزع و به وزارت جهاد کشاورزی واگذار شد. وزارت جهاد کشاورزی با توجه به اختیاراتی که براساس قانون تمرکز داشت، کارنامه قابل قبولی طی سال‌های ۹۲ تا 96 را به نمایش گذاشت به گونه ای که توانست با ممانعت از واردات بی رویه محصولاتی نظیر گندم، برنج و …، واردات محصولات کشاورزی را حدود ۵ میلیارد دلار در مقایسه با سال 91 کاهش دهد.
درحالی اصرار دولت بر احیای وزارت بازرگانی و انتقال اختیارات بازرگانی حوزه کشاورزی از وزارت جهاد کشاورزی به این وزارتخانه ادامه دارد که تجربیات کشورهای موفق در بخش تولید و تجارت کشاورزی، خلاف این موضوع را نشان می‌دهد. در ادامه این گزارش، نگاهی کوتاه به ساختارهای دولتی بخش کشاورزی در کشورهای موفق قاره های آمریکا و اروپا که دارای درصد قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی و حجم بالایی از تجارت محصولات کشاورزی هستند، می اندازیم:
1- آمریکا: ایالات متحده آمریکا یکی از کشورهای پیشرو در حوزه تولید غذا و محصولات کشاورزی در جهان محسوب می‌شود و براساس آمارهای وزارت کشاورزی آمریکا، تراز تجاری مثبت این کشور در سال 2017 بیش از 480 میلیارد دلار اعلام شده است. بر اساس آمار سازمان خوار و بار جهانی (فائو)، سرانه تولید غذای اساسی این کشور 2.2 تن محاسبه شده است. با توجه به سرانه تولید 0.6 تن در ایران، آمریکا 3.9 برابر ایران غذای اساسی تولید می کند. مدیریت و ساماندهی تولید و بازرگانی در کشور آمریکا به شکل یکپارچه صورت می‌گیرد؛ یعنی وزارت کشاورزی به‌عنوان تنظیم‌گر و تسهیل‌گر در حوزه تولید و بازار عمل می‌کند و مسئولیت سیاستگذاری تنظیمی در سطح خرد و کلان بازارهای مصرف و همچنین برنامه‌ریزی برای صادرات و تعیین استانداردهای تولید و واردات بر عهده این وزارت است.
.png)
نمودار 1- جایگاه معاونت بازرگانی در ساختار سازمانی وزارت کشاورزی آمریکا (چارت خلاصه شده)
نکته قابل‌توجه در وزارت کشاورزی آمریکا آنجاست که حوزه تجارت محصولات کشاورزی نیز کاملاً ذیل این وزارتخانه مدیریت می‌شود و این امر توسط آنان چنان مهم و حساس تلقی شده است که دو معاونت مستقل ذیل وزارت کشاورزی آمریکا هرکدام قسمتی از وظایف این بخش را انجام می‌دهند.
2- نروژ: نروژ کشوری با حدود 5 میلیون نفر جمعیت، دومین صادرکننده شیلات و محصولات آبزی در دنیا پس از چین است.
این کشور در عرض جغرافیایی 60 درجه شمالی و شبه جزیره اسکاندیناوی واقع است و به علت سرمای هوا، تولیدات کشاورزی خاصی ندارد. اما با به کارگیری فن آوری پرورش ماهی در قفس، از ظرفیت نوار ساحلی 25 هزار کیلومتری خود به بهترین وجه در خدمت تولید و تجارت محصولات دریایی بهره گرفته است. نروژ از سال 2014 اقدام به ادغام وزارت «شیلات و امور سواحل» خود با «وزارت صنایع و تجارت» نمود و اکنون وزارت «تجارت، صنایع و شیلات» در نروژ متولی تولید و بازرگانی صنعت شیلات است. امور مربوط به بازرگانی شیلات در وزارت شیلات و امور سواحل این کشور به معاونت، ماهی در قفس، غذای دریایی و بازارها واگذار شده است.
.png)
نمودار 2- جایگاه متولی بازرگانی در ساختار سازمانی وزارت شیلات نروژ (چارت خلاصه شده)
3- کانادا: کانادا در تولید گندم سالانه دو برابر بیشترین رکورد تولید گندم ایران، گندم تولید می کند و با اتخاذ سیاست های صحیح تولید و بازرگانی، محصولی رقابتی در بازارهای جهانی عرضه می کند و به هیچ وجه با مشکلاتی که مازاد تولید گندم سال 95 در ایران به خاطر تفاوت قیمت تمام شده داخلی و قیمت بازارهای جهانی ایجاد کرد، مواجه نشده اند. مسئولیت خدمات بازرگانی در وزارت کشاورزی کانادا بر عهده شاخه اجرایی «خدمات بازار و تجارت کشاورزی» است که توسط دستیار معاون وزیر کشاورزی اداره می‌شود. «اجرای لوایح و مقررات ابلاغ‌شده از سوی مجلس کانادا در حوزه تنظیم بازار، اجرای برنامه‌های حمایتی و توسعه بازار، ایجاد زیرساخت اطلاعاتی و تسهیل‌گری برای حضور بهتر تولیدکنندگان در تجارت بین‌المللی» از مسئولیت‌های این بخش است.
.png)
نمودار 3- ساختار سازمانی وزارت کشاوزی کانادا (چارت خلاصه شده)
4- آلمان: آلمان یکی از کشورهای پیشرفته در حوزه کشاورزی و تولیدات محصولات غذایی است. مسئولیت های حوزه بازار در این کشور در حوزه کشاورزی ذیل وظایف متولی تولید تعریف شده است. یک معاونت در حوزه مصرف و بازار وظیفه سیاستگذاری را بر عهده دارد.
.png)
نمودار 4- ساختار سازمانی وزارت غذا، کشاورزی و حمایت از مصرف کننده آلمان (چارت خلاصه شده)
5- استرالیا: بخش کشاورزی استرالیا یکی از ارکان اقتصادی این کشور محسوب می شود. تولید سرانه غذای اساسی در استرالیا، 3.7 تن می باشد. با احتساب سرانه 600 کیلوگرمی ایران، سرانه تولید غذای اساسی استرالیا 6.5 برابر ایران است. نام وزارتخانه مرتبط با امور تولیدات کشاورزی این کشور «وزارت کشاورزی، شیلات، جنگلداری و امور آب» است که چهار حوزه «تأمین بازار»، «تجارت و بازرگانی»، «صنایع تبدیلی» و «سلامت و ایمنی» انواع محصولات مرتبط با بخش کشاورزی همگی به‌صورت معاونت‌هایی ذیل این وزارتخانه مشغول فعالیت هستند.
.png)
نمودار 5- جایگاه معاونت امور بازرگانی در ساختار سازمانی وزارت کشاورزی و منابع آب استرالیا (چارت خلاصه شده)
در مجموع، مطالعه ساختارهای دولتی و تجارب مدیریتی کشورهای فوق نشان می‌دهد اختیارات تجارت و تنظیم بازار مصرف، حلقه‌های پسین تولید (صنایع تبدیلی) و حتی بعضاً اختیارات مربوط به تأمین امنیت و سلامت غذا درون ساختار وزارت کشاورزی این کشورها قرار دارد. با توجه به این تجربیات موفق جهانی و با توجه به مشکلات متعدد و قابل توجه ناشی از احیای وزارت بازرگانی و انتقال وظایف مربوط به تنظیم بازار، عرضه و تقاضا، تراز صادرات و واردات کشور در حوزه محصولات کشاورزی به این وزارتخانه، انتظار می رود نمایندگان محترم مجلس با تصویب لایحه اصلاح بخشی از ساختار دولت بخصوص ماده 1 و تبصره 1 این ماده مخالفت کنند.
فارس